Đêm trăng khuyết đi chọn cây làm nhà

Người Ba Na nguyên xưa sinh sống trong những ngôi nhà dài, làm bằng gỗ, tre, nứa. Bên trong có nhiều thế hệ gia đình sinh sống, mỗi cặp vợ chồng sống trong một phòng nhỏ, có bếp riêng. Các phòng cứ thế nối dài thêm khi có thành viên mới xây dựng gia đình.

Chủ nhà là cặp vợ chồng lớn tuổi nhất trong gia đình. Căn nhà có hành lang chung, có cả những cầu thang riêng để đi vào các nhà khác nhau.

Theo các nhà nghiên cứu, sau năm 1975, người Ba Na ngày càng chuyển mạnh sang hình thức cư trú nhà sàn nhỏ, dành cho gia đình nhỏ cư trú. Anh Đinh A Ngưi, người Ba Na ở làng Kgiang, xã Kông Lơng Khơng, huyện Kbang, Gia Lai cho biết: “Ngôi nhà của người Ba na bao giờ chiếc mái cũng cao hơn. Dưới đáy hẹp hơn, nhỏ hơn. Thường thường nhà sàn ở đây có 3 gian. Gia đình có nhiều thế hệ sẽ làm nhà to. Các con đã trưởng thành họ tách nhà riêng”.

Khi làm nhà, đồng bào chuẩn bị rất kỹ. Từ chọn đất làm nhà, tính toán nguồn nước sinh hoạt, đến nguyên liệu dựng nhà, nhân công… Đặc biệt, đêm trăng khuyết sẽ là thời điểm họ đi lựa gỗ.

Anh Đinh A Ngưi giải thích: “Bởi vì trăng khuyết thì khi mình làm nên nó không bị mối mọt, mục. Đó là kinh nghiệm ông bà truyền lại. Mình chỉ làm theo thôi”.

Ngoài nhà sàn, người Ba Na có nhà rông, là ngôi nhà cộng đồng – nơi sinh hoạt chung của cả làng. Nhà rông cũng được làm bằng những nguyên liệu thô sơ từ rừng, mái lợp gianh, dựng bằng tre, nứa, gỗ mà không cần một chiếc đinh hay ốc vít nào.

Ở Kbang, ngôi nhà rông của người Ba Na có hình dáng rất đặc biệt, mái cao vút, thân hẹp lại. Theo anh Đinh A Ngưi, hình ảnh mái nhà rông ấy là dấu vết biển xưa xưa của người Ba Na sinh sống ở vùng đất này.

Nghi thức cúng hướng về phía mặt trời mọc

Theo phong tục của người Ba Na, khi làm được một ngôi nhà rông mới hay một ngôi nhà mới bà con đều làm lễ cúng.

Trong lễ hội truyền thống của người Ba Na ở huyện K’bang, lễ hội khánh thành nhà rông được thực hiện trong phạm vi cộng đồng.

Đây là dịp để toàn thể dân làng thực hiện lời hứa và trả ơn thân linh về những giúp đỡ của các thần linh đối với cộng đồng sau khi làng làm xong nhà rông mà bà con trong làng không bị tai nạn, dịch bệnh, đau ốm và cầu xin các thần tiếp tục giúp đỡ để cả cộng đồng được mạnh khỏe, nhất là trong thời gian xây dựng nhà rông, xin cho dân làng được bình yên và có những mùa vụ tốt tươi.

Và đó cũng là thời điểm dân làng được chuyển về nơi ở mới hoặc là tu sửa và làm lại nhà rông; trong nghi thức làm lễ khánh thành dân làng thường dùng 2 con heo, 3 con gà và từ 5-6 ghè rượu chính và mỗi hộ gia đình chọn cho mình một ghè riêng đem lên cùng chung vui, đây cũng là lễ hội hoành tráng nhất.

Nhưng lễ khánh thành, cúng nhà mới cũng đông vui không kém. Bởi ngoài niềm hân hoan của gia chủ, còn có sự góp mặt chia vui của cả cộng đồng. Heo, gà được chuẩn bị sẵn, rượu cột thành từng ghè ngon. Gạo ngâm kỹ, cho đầy vào những ống nứa để lam cơm. Những món ăn dân giã của núi rừng được gia chủ chuẩn bị đầy đủ trước cúng tạ thần linh, tổ tiên, sau thết đãi dân làng.

Nghi thức cúng mừng nhà mới được tiến hành 3 lần. Đầu tiên, tại cổng nhà, già làng lập một bàn cúng được làm bằng cây giang, chẻ làm 4 phần ngọn, được gọi là “chơ đang”. Mục đích báo với tổ tiên về chung vui và xin phép Giàng phù trợ để buổi lễ tiến hành suôn sẻ.

Tiếp theo, ở tại sân chung, già làng đốt que sáp trên bàn thờ mời các thần, mời tổ tiên về chung vui với con cháu. Cuối cùng là nghi thức khấn ma trong nhà. Sau khi khấn giàng xong, già làng sẽ lấy ngọn sáp đặt xuống phía dưới cỗ cúng ma. Một tay giữ cần rượu, tay kia nhúng vào chén huyết của con vật hiến tế rồi lấy ngón tay cái bịt đầu cần rượu và khấn nguyện. Xong xuôi, già làng sẽ uống trước, sau đó đến chủ nhà.

Điều đặc biệt trong lễ cúng của người Ba Na là họ chỉ lấy tim, gan, lách của con vật hiến tế để thực hiện nghi thức cúng. Và họ sẽ cúng hai lần, một lần cúng sống và một lần cúng chín. Khi cúng trong nhà, chủ tế luôn hướng về phía mặt trời mọc khấn vái.

Bắc cầu rước thần lúa về nhà

Với tín ngưỡng vạn vật hữu linh, đồng bào Ba Na tin rằng xung quanh họ có rất nhiều vị thần, như thần sông, thần suối, thần rừng vv…

Người Ba Na coi trọng vị thần đã nuôi nấng họ, ban cho họ những mùa màng ấm no, đó là thần lúa. Để thể hiện tấm lòng thành của mình, họ có hẳn một nghi thức cúng dành cho thần lúa trong lễ mừng lúa mới.

Khi lúa bắt đầu chín rộ, cũng là lúc lễ đóng cửa kho được các gia đình thực hiện. Ngày làm lễ, người chủ gia đình sẽ mang theo gùi đến rẫy lúa nhà mình, ngắt những bông lúa đẹp nhất, mẩy nhất mang về nhà.

Đây là nghi thức mà anh Đinh Ply, người Ba Na ở làng Le, xã Tơ Tung, huyện Kbang, Gia Lai nói là rước hồn lúa về nhà. Anh nói: “Bắt đầu chín rộ người ta chuẩn bị tuốt người ta xin thần thu hoạch lúa, thu hoạch thóc, thu hoạch hạt lúa để mang về nhà. Thể hiện sự tôn trọng với thần lúa. Lấy một vài bông lúa, mang về. Qua sông, mình phải có một cái dây thổ cẩm căng qua tức là thần đi qua theo người mình. Mình bắc từ rẫy qua sông về đến nhà là bắc cầu cho thần lúa đi qua”.

Gùi lúa về nhà, gia chủ sẽ đem vào kho cất giữ. Sau đó, chuẩn bị heo, gà, rượu làm lễ cúng, có sự góp mặt của dân làng. Làm xong xuôi, người ta mới đi thu hoạch lúa.

Với nghi thức rước hồn lúa về nhà, gia đình nào lúa chín trước sẽ làm trước. Và sau khi tất cả các hộ trong làng đã thực hiện xong nghi thức này, cả làng sẽ làm lễ đóng cửa kho, mừng lúa mới.

Nghi lễ cảm tạ thần lúa cũng như cầu nguyện một năm mới bội thu. Đóng cửa kho cũng có nghĩa giữ hồn lúa ở lại với gia đình, điều đó đồng nghĩa thóc lúa sẽ luôn đầy bồ, theo như quan niệm của người Ba Na.