Bí ẩn bãi đá cổ Sa Pa
Ở Sa Pa, một nơi cho đến nay vẫn còn là điều bí ẩn đối với các nhà khảo cổ học, một sự huyền bí thú vị đối với những du khách phương xa là bãi đá cổ nằm trong thung lũng Mường Hoa. 
Bãi đá cổ Sa Pa thuộc địa bàn xã Mường Hoa, xã Tả Van của thị xã Sa Pa, Lào Cai. Từ năm 1925, chúng được phát hiện bởi một nhà khảo cổ người Pháp gốc Nga Glubev thuộc trường Viễn Đông Bác Cổ. 

Du khách đang ngắm những hòn đá nằm rải rác nơi bản làng

Tháng 10/1994, Bộ VHTT&DL công nhận bãi đá cổ Sa Pa là di tích lịch sử cấp quốc gia, trở thành một điểm du lịch hấp dẫn du khách trong và ngoài nước.

Ông Sần Cháng, nguyên Giám đốc Sở VHTT&DL tỉnh Lào Cai cho biết: "Khi khảo sát, khai thác, lập hồ sơ để được công nhận, chúng tôi phải đi từng hòn một, từng xóm dân ở. Có những hòn ở ngay trong dân, trong xóm. Anh em chuyên môn đi lập bản đồ, rồi dập các bản dập. Chúng tôi tiếp tục đi khảo sát để tạo đường đi cho khách đi thăm quan đi lại dễ hơn".
Để đến được bãi đá cổ, bạn chỉ cần xuôi theo con đường từ trung tâm thị xã Sa Pa khoảng 8km về phía đông nam. Ở Mường Hoa, bãi đá cổ tập trung nhiều nhất ở bản Pho với những khối đá lớn, có khối dài tới 13m, các bản chạm khắc dày đặc và cấu trúc hình khắc phức tạp. 
Trên con đường mòn qua các thửa ruộng bậc thang lên bản Hầu Chư Ngài, cũng có bãi đá rộng với hơn 100 hòn đá. Ở đây, có những hòn in dấu những hình chạm khắc độc bản. "Chúng nằm rải rác ở thôn Bản Pho, có những hòn to hơn ở cạnh đường cái đi xuống Thanh Phú. Có cả những hòn trong bản, trong vườn nhà dân..." - Ông Cháng cho biết.
Gần 100 năm trôi qua, với nhiều đợt khảo sát bãi đá cổ của các nhà khoa học Việt Nam, Pháp, Thụy Điển, Australia... nhưng đến nay, lịch sử về niên đại, chủ nhân của nó vẫn còn là một điều để ngỏ. Những hình thù chạm khắc trên đó vẫn là những điều kỳ lạ, bí ẩn đối với giới nghiên cứu. Có phiến đá khắc những hình vẽ tựa bản đồ, có phiến khắc hình người, chữ viết… Lạ lẫm, khó hiểu nhưng lại tạo nên sức hút cho những hai một lần đặt chân.
"Nó có niên đại từ bao giờ cho đến nay các chuyên gia khảo cổ vẫn chưa xác định được từ niên đại nào. Những cái khắc trên đá nội dung là gì các chuyên gia chưa kết luận được. Nhưng với con mắt là người địa phương, chúng tôi thấy những hình khắc đó người ta khắc về cuộc sống hàng ngày của cư dân đã sinh sống ở khu vực này. Như ruộng bậc thang, cái cối xay bằng đá, mương nước dẫn nước về ruộng bậc thang, hoặc là cái bày, cái bừa, ngôi nhà. Hoặc thanh niên nam nữ sinh hoạt vợ chồng. Hình thù hòn đá có hòn bằng cái bàn, có hòn to hơn, có hòn bé hơn bằng cái ghế này thôi" - Ông Cháng chia sẻ. 
Những phiến đá vẫn âm trầm, lặng lẽ với thời gian nay trở thành điểm đến của nhiều du khách. Bãi đá cổ tuyệt sắc nhất có lẽ vào mùa thu, những thửa ruộng bậc thang ở Sa Pa chuyển dần từ xanh sang óng. Phóng mắt từ xa, những phiến đá nằm len lỏi trong những thửa ruộng bậc thang tựa như những con cá nhà táng chuyển mình giữa biển lúa. Có dịp tản bộ ở nơi này, bạn sẽ lưu giữ được những trải nghiệm khó quên. 

Ông Sơn Hà giới thiệu những hiện vật trưng bày

Thăm “bảo tàng gia đình”
Đến Sa Pa, ngoài thưởng thức cảnh sắc, danh thắng nơi này, bạn đừng quên khám phá những nét văn hóa của đồng bào thiểu số. Đây là nơi sinh sống của dân cư 6 dân tộc: Kinh, Mông, Dao đỏ, Tày, Giáy, Xá Phó. Mỗi dân tộc lại có bản sắc riêng độc đáo. Và nếu bạn chưa có thời gian tìm hiểu, hãy đến một nơi người dân ở đây quen gọi là “bảo tàng” gia đình ở xã Tả Van.
Ông Sơn Hà 68 tuổi là chủ nhân của bảo tàng gia đình này. Nằm ngay tại tầng 1 của ngôi nhà sàn lớn, căn phòng chỉ chừng 30m2 lát gạch, tường bưng gạch, đá với những ô cửa kính nhỏ. Từng góc một được bày biện gọn gàng từng khu: nơi bừng lên sắc màu bởi những bộ thổ cẩm của phụ nữ Mông, Dao, Giáy; những bắp ngô vàng óng với lớp áo khô quắt vắt qua chiếc cối xay gợi lại những ký ức xa xưa của một thời ăn mèn mén thay cơm; nào quang gánh trĩu nặng, quạt thóc, đơm bắt cá, chiếc gùi tre, chõ đồ xôi, cuốc xẻng… Cả một cuộc sống lao động của cư dân làm nương rẫy, làm ruộng bậc thang sống động, có hồn. Những nghề truyền thống một thời của đồng bào thiểu số nơi đây như làm yên ngựa, làm trống, nghề rèn, quay sợi, dệt vải… đều hiện hữu ở mỗi góc nhỏ nơi này.
Ông Hà tâm sự: "Bác chỉ nghĩ đơn giản văn hóa là của nhân loại là mình phải giữ lấy nó. Bác sưu tầm 18 năm nay rồi. Giả cả trăm tỷ cũng chả bán. Những gì là văn hóa, mà những cái gì nó là truyền thống của dân tộc thì mình phải biết trân trọng nó, để giới thiệu cho những người không biết người ta biết. Bác phải đi mua. Ví dụ cái yên ngựa thồ mua đủ của nó phải mua tầm 2 triệu đồng. Đây là cái yên để người cưỡi ngựa. Mà cái kia mua 6 triệu đồng đấy. Cái đấy trước kia còn có chứ bây giờ không có nữa rồi".
Nếp nương người Giáy
Nếu có dịp đến với Sa Pa trong sắc thu, bạn sẽ thỏa thuê được ngắm nhìn những cánh đồng ruộng bậc thang đang vào mùa lúa chín. Con đường đến Tả Van cũng yên bình màu lúa, thơm dịu mùi nếp nương. Thứ nếp ấy nấu xôi ăn với thịt khô gác bếp tuyệt ngon. 
Nếp nương chế biến đơn giản nhất là món nếp lam. Lấy tre tròn 1 tuổi, màng tơ hãy còn non mang về cắt từng ống dài chừng 2 gang tay rồi đem rửa qua nước sạch. Nếp nương ngâm sẵn 1 đêm vớt ra đổ vào từng ống tre, sau đó nút bằng lá chuối. Cứ thế, đem từng ống nướng trên bếp củi hồng.

Ống tre xỉn màu, nghe nếp nương dậy mùi là được món cơm ngon. Đó là bí quyết nấu cơm ngon của chị Sần Thị Lấn, ở Tả Van Giáy 2. "Cái này cắt ống về, cho gạo nếp vào xong là lam xong mới bóc. Bóc xong bó từng bó thế này. Xôi ngon gạo cho vào ngâm xong xôi lam nó thơm. Tre ống vừa mới ngon, cái này người ta trồng từng mảnh nương mình đi chặt lấy. Nướng cháy quá nó cứng, nướng vừa vừa nó dẻo".
Ngoài lam cơm, nếp nương sẽ được đồ xôi bằng chõ. Dịp Tết cơm mới, tết xíp xí, cúng tổ tiên người Giáy hay đồ xôi. Xôi của người Giáy đủ sắc xanh, đỏ, trắng, vàng, tím. Thứ sắc ấy là sắc của rừng, được làm từ những lá rừng mà làm nên thương hiệu. 

Thu Cúc/VOV4