Ông Thào A Dê, ở bản Bụa A, xã Phiêng Ban, huyện Bắc Yên, Sơn La, cho biết: Người Mông quan niệm chính những bông lúa chín đầu tiên ấy mới là lúa mới. Gạo ấy nấu lên mới là cơm mới. Vì vậy, ngày tổ chức lễ cúng cơm mới không được ấn định cụ thể, mà phụ thuộc vào nương lúa của mỗi gia đình.

Sáng ngày tổ chức lễ cúng, bà con anh em được gia chủ mời tham gia đã hội họp đông đủ, mỗi người một việc. Phụ nữ thì thổi cơm, nấu canh. Nam giới mổ lợn, thịt gà. Chủ lễ trang trí bàn thờ tổ tiên bằng giấy bản, vàng mã.

Ông Thào A Dê  chuẩn bị cúng cơm mới. Ảnh: Hoàng Minh

Anh Hạng A Trù, ở bản Háng C, xã Làng Chếu, huyện Bắc Yên, kể rằng: Trước khi gieo trồng một vụ mùa mới, người Mông phải có con gà, chai rượu đem ra ruộng làm lý, cầu xin tổ tiên, trời đất phù hộ cho lúa ngô tươi tốt. Vì vậy, sau khi thu hoạch, dù giàu dù nghèo cũng phải làm lễ cúng cơm cảm tạ tổ tiên, đất trời.

Mâm lễ cúng tổ tiên gồm một thủ lợn, một cặp gà trống mái luộc chín, một mẹt nhỏ cơm mới và 4 chén rượu. Chủ nhà ngồi trước mâm cúng bắt đầu khấn mời tổ tiên, các vị thần cai quản về nhận lễ vật. Nếu chủ nhà không biết khấn thì có thể mời thầy cúng về khấn hộ. Vừa khấn, ông chủ nhà vừa ngắt thịt, bốc cơm rải ra xung quanh, tưới rượu xuống đất, ngụ ý mời tổ tiên và thần linh ăn.

Mời xong cơm rượu, ông tiếp tục khấn xin tổ tiên, trời đất phù hộ cho mùa vụ năm sau càng tươi tốt hơn năm nay, đồng thời cắt chân của hai con gà đưa cho một cặp nam nữ bất kỳ có mặt thăm xét. Người Mông ở Bắc Yên quan niệm: qua việc xem chân gà cúng, có thể đoán biết được mùa vụ trong năm mới của gia chủ.

Hai người xem chân gà, dù thấy tốt xấu ra sao, cũng sẽ báo lại với chủ nhà rằng chân gà chỉ điềm tốt, mùa vụ năm sau sẽ bội thu hơn năm nay.

Ông Phạm Thanh Bình, Giám đốc Trung tâm văn hóa huyện Bắc Yên, giải thích: “Xem chân gà là phong tục từ ngày xưa để lại, dựa trên kinh nghiệm dân gian để phán đoán cái chân này là tốt hay xấu. Thủ tục này mang tính chất tâm lý. Trong lễ mừng cơm mới thì người xem sẽ báo điều tốt nhất để tạo niềm phấn khởi cho bà con”.

Thủ tục xem chân gà kết thúc, mâm cơm được dọn lên, chủ nhà và khách khứa cùng ăn uống vui vẻ. Ngoài ý nghĩa tưởng nhớ và  tri ân tổ tiên, trời đất, cúng cơm mới cũng là dịp con cháu quần tụ, nghe ông bà, cha mẹ dạy bảo về đạo lý, lối sống đúng mực ở đời. Vì thế, dù công việc bận rộn đến đâu, con cháu vẫn cố gắng thu xếp thời gian về sum vầy gia đình trong ngày lễ này.

Hoàng Minh/VOV4