Jăt khà kờp bơh Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să (CDC) càr Dăk Lăk yal, bơh bồ nam tus tŭ do, gùt càr neh gŏ geh rơlao 600 nă cau gơtìp kòp jơng tê bơr, gơguh 17,4% pơn drờm mờ tŭ do nam 2024 (516 nă). Ală tiah gơtìp kòp tơrgùm mìng tàm sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột mờ ờ uă tiah rềp bal bè Cư̆ Mgar, Krông Păc, Krông Ana… Tàm hơ̆ geh uă kơnòm dềt pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm tài geh ală bơta tơngŏ jroă, gơtìp ngòt rơngơ̆t. Tàm hìu sơnơm sơm uă bơta kòp tiah Tây Nguyên, tŭ do pah ngai dờp geh bơh 3 tus 5 nă kơnòm dềt gơtìp kòp jroă. Bơh bồ nam tus tŭ do, Gah sơm kòp Kơnòm dềt Tơrgùm bal neh dờp sơm kòp ai rơlao 400 nă kơnòm dềt gơtìp kòp jơng tê bơr jroă in. Tàm hơ̆ geh pơnrơ ngan là bè kòn dềt Cừ A Tuấn (2 sơnam), tàm sàh Ea Rốk, càr Dăk Lăk. Rơ̆p mŭt piam kòp dùl ngai, mơya kòn klao dềt do neh gơlik toh dà gùt să, duh să uă sùm, ờ bài sào sa. Jăt bi Cừ Chỉ Giỏi (bèp kòn dềt) do pà git, pơgăp mờ do 3 ngai, kòn klao dềt gơtìp duh să uă. Bi tus hìu tăc sơnơm nàng blơi sơnơm kòn klao in hùc 2, 3 ngai mơya ờ bời: “Tŭ tàm hìu kòn klao añ gơtìp duh să sùm. Mang òr gŏ kòn gơlik toh gùt să, tài ngòt ir den tàng bŭ lah neh nggùl bơnăng, 2 nă ùr bơklao kung gam pal ai rơndeh Honda ntoăt lòt 2 jơ nàng cèng kòn bơh hìu tus Hìu sơnơm sơm uă bơta kòp tiah Tây Nguyên nàng mŭt piam kòp. Sền kòp gơtìp kòp bè hơ̆ añ kung mìng kơ̆p kờñ ală y, ƀák sìh lơh ngan sơm nàng kòn añ gờñ pràn wơl, di lah ờ añ gŏ kòp do ngòt rơngơ̆t ngan”.

Kung ndrờm bè hơ̆ sơl là oh Phạm Xuân Kiên, 1 sơnam 2 nhai, tàm sơnah ƀòn Thành Nhất, càr Dăk Lăk. Kòn klao dềt do gơtìp kòp jơng tê bơr mờ pal mŭt sơm tàm gah sơm kòp Kơnòm dềt tơrgùm bal neh 5 ngai. Lŏ Nguyễn Thị Xuân Chi, mè kòn klao dềt do kung gam kơlôi rơcang ngan sơl. Bŭ lah neh geh tŭ kơno yal bè kòp jơng tê bơr sơl, mơya tus tàm tŭ kòn gơtìp kòp, hơ̆ sồng lŏ git ală bơta ngòt rơngơ̆t: “Añ gŏ kòp do ngòt rơngơ̆t ngan. Tŭ gơtìp kòp, kòn klao añ duh să uă ngan, ờ bài sào sa, sồt jơh bơr. Tŭ ơm tàm hìu, kòn klao añ duh să rơlao 38 độ, añ lòt blơi sơnơm nàng kòn klao in hùc, mơya kung ờ gơmù sơl. Tus trồ mang, añ gŏ să bồ kòn klao gơlik toh dà, den tàng añ cèng mơ kòn klao lòt sơm mhar. Tàm hìu sơnơm, añ geh ală y, ƀák sìh bơto sồr tàm broă sền gàr kòn di pal bè ai kòn in sa pòr dà, hùc uă dà nàng kòn mhar pràn wơl”.

Jăt ală cau jăk gah lơh sơnơm yal, kòp jơng tê bơr tài virus gùng tơrdih phan sa lơh gơtìp, mờng gơtìp ngan là virus Enterovirus 71 (EV71). Kòp gơtờp mhar bơh gùng tơrdih phan sa mờ tìp rềp bal. Tàm uă cau gơtìp, kòn dềt di gơlan geh pràn wơl tơnơ̆ bơh 5 tus 7 ngai di lah geh sền gàr niam. Mơya, tàm bơh 10 tus 15% khà cau gơtìp kòp di gơlan lơh gơtìp jroă, tàm hơ̆ uă ngan là tàm kơnòm dềt, kơnòm dềt neh geh kòp lài ha là kơnòm dềt rơgai pòr mờ pràn să. Kòp jơng tê bơr ờ di tŭ lơi kung ngòt rơngơ̆t, mơya di lah ờ sền gròi nền nòn, di gơlan kòp lơh gơtìp ngòt rơngơ̆t ngan. Broă rơcang lài jơnau git wă di pal, sền gròi di ală bơta tơngŏ ni sơna mờ rơcang lài ai kòn dềt lòt kham là bơta pal geh mờ kwơ màng ngan nàng sền gàr bơta pràn kơl dang să jan kòn dềt in.

Sền ngăc tŭ sền gàr mờ rơcăng kòp jơng tê bơr

Kòp jơng tê bơr là dùl bơta kòp tàm bơtờp geh tơl pràn lơh bơtờp mhar ngan, is ồn là tàm kòn dềt. Kòp lơh bơtờp uă ngan bơh gùng lơh lề phan sa mờ ơm rềp tơn. Tŭ gơbàn kơn jơ̆, kòp digơlan lơh gơbàn ală bơta gơ aniai sơbơng roh ngan bè as sồt kơndoh tơngoh, as sồt tơngoh, as sồt ară (sơnuàn) nùs, geh tŭ chơ̆t să…Kòp ờ hềt geh sơnơm sơm ƀă tàm mờ ờ hềt geh vaccine rơcăng kòp, ngan tài bè hơ̆, broă sền gàr kòn dềt dipal tŭ kòn dềt gơtìp kòp jơng tê bơr mờ rơcăng kòp là niam ngan rlau jơh. Nàng dong làng bol mờ ală bơyô wă wờng loh rlau tai kòp jơng tê bơr tàm kòn dềt, Tiến sìh, ƀak sìh mò Trần Thị Thúy Minh- Lam bồ gah Kòn dềt Tơrgùm bal Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên yal nền cê:

Dan ƀak sìh pà gĭt jơnau bơh tài gơlam tus kòp jơng tê bơr tàm kòn dềt taih ?

Ƀak sìh Minh: Kòp jơng tê bơr là kòp sồt mồr tài bơh virus Enterovirus 71 halà ală virus gùng pròc ndai lơh gơbàn. Kòp lơh bơtờp bơh gùng lơh lề phan sa mờ bơh ală toh dà mờ kòn dềt bơtờp kòp lơh bơtờp ai kòn dềt ờ geh kòp in. Kòp sùm bàn tàm kơnòm hơđơm 5 sơnam mờ gơ jăt tàm bơta kơn jơ̆ kòp dê mờ kòn dềt geh ală bơta tơnggŏ mờ broă sơm krơi is. Jơh ală kơnòm dềt bơtờp kòp bơh khà 2A rlau hơđăng rơ̆p sồr mŭt tàm hìu sơnơm kham sơm tàm Hìu sơnơm.

Kòp jơng tê bơr geh ală bơta sơbơng roh bè lơi ơ ƀak sìh ?

Ƀak sìh Minh: Kòp jơng tê bơr geh tam pà gơs 4 bơta krơi is gơ jăt tàm bơta kơn jơ̆. Bơta 1 là ală kòn dềt ờ hềt pal mŭt hờ hìu sơnơm, gơtùi jăt sền tàm hìu, hơ̆ là ală kòn dềt kòp mìng geh toh dà tàm dơlam mpàng tê, jơng, duh să dồ êt, ờ hềt geh ală tềl tơnggŏ sơbơng roh. Bơta 2 là ală kòn dềt kòp neh geh toh dà uă anih tàm să jan, geh bal duh să uă bal mờ ală bơta tơnggŏ ndai geh sồr mŭt hìu sơnơm jăt sền. Bơta 2 rơ̆p tam pà gơs bơta 2a mờ bơta 2ƀ. Bơta 2ƀ rơ̆p tam pà gơs 2ƀ1 mờ 2ƀ2. Hơ̆ là ală cau geh ală tềl tơnggŏ sồt aniain che tơnggoh tàm ală bơta krơi is. Bơta 3 là ală kòn dềt geh sồt aniai che tơngoh mờ gùng tă nhơm. Bơta 4 là ală kòn dềt kơn jơ̆ ngan, sồt aniai jơh bal gùng tă nhơm mờ gùng lòt pơdar.

Kòp jơng tê bơr digơlan lơh gơbàn ală bơta gơ aniai sơbơng roh bè lơi, ơ ƀak sìh ?

Ƀak sìh Minh: Kòp jơng tê bơr là kòp lơh bơtờp gùng lơh lề phan sa mờ geh toh dà là tềl tơnggŏ mùl gŏ ngan bơh kòp dê. Tŭ geh toh dà mè bèp digơlan là ờ chài đal mờ ală kòp ndai bè sồt mồr, sre sa, toh pơrhê geh pŭ dà, sồt aniai kơltau tài as sồt kơltau, sồt mồr kơltau. Kòp lơh gơbàn uă bơta sồt aniai krơi is bè sồt aniai gùng tă nhơm, gùng lòt pơdar halà uă anih tàm să jan, digơlan gơlam tus chơ̆t să. Geh ală cau bol hi neh tìp tàm ală nam lài, geh ală kòn dềt gơbàn aniai mhar ngan mìng tàm pơgăp bàr pe jiơ lơm mờ chơ̆t tơn tơnơ̆ hơ̆. Kòp jơng tê bơr tìp uă ngan mờ digơlan gơbàn aniai kung uă sơl den tàng ală mè bèp pal is ồn sền ngăc ală tềl tơnggŏ yal tơngkah lài nàng jun kòn tus hờ hìu sơnơm di tŭ.   

Tŭ kòn dềt bơtờp kòp jơng tê bơr, mè bèp pal jăt sền nền nòn mờ jun tus anih lơh sơnơm rềp ngan rlau jơh dilah kòn dềt geh dùl tàm ală jơnau tơnggŏ tơnơ̆ do: Lài ngan là kòn dềt duh să uă sùm halà duh să rlau 39 độ; Dơ̆ bàr là kòn dềt nrơ̆t să uă, mprơm jơng halà lòt swing swang; Dơ̆ pe là kòn dềt lời pô, che tơnggoh geh ală tềl tơnggŏ ờ bè ờs den pal jun kòn dềt tus anih lơh sơnơm gờñ ngan rlau jơh nàng geh kham gĭt mờ sơm di tŭ.

Pal rơcăng kòp jơng tê bơr bè lơi ơ ƀak sìh?

Ƀak sìh Minh: Kòp jơng tê bơr tŭ do ờ hềt geh sơnơm cĭt rơcăng. Den tàng bè hơ̆, bol he mìng gơtùi rơcăng kòp ai kòn dềt in bơh broă pleh anih lơh bơtờp kòp, pleh ơm rềp mờ kòn dềt bơtờp kòp halà pin bơtờp kòp. Jùt ràu sàng goh tê ai kòn dềt in mờ ai cau sền gàr in lài mờ tơnơ̆ tŭ sền gàr kòn dềt. Dilah kòn dềt ờ bơtuah bơtờp kòp halà geh ală tềl tơnggŏ pin bơtờp kòp den pal jun kòn dềt tus anih lơh sơnơm rềp ngan rlau jơh nàng geh sac rwah mờ sơm di tŭ. Tŭ neh geh ală cau lơh sơnơm bơto pơlam broă sền gàr kòn dềt bơtờp kòp den mè bèp pal lơh jăt bơto pơlam bơh ƀak sìh dê nàng pleh ală bơta aniai ai kòn dềt in.

Dan ưn ngài ƀak sìh uă ngan !