Mưy ooy đợ văn hoá nâu năc đoo j’niêng bh’rợ zư đợc t’rang đhị dưp k’rưm đông đh’rơơng, liêm chr’năp đăh j’niêng cung cơnh bhrợ p’căh râu ra văng đợc liêm ta nih đoọng ooy truih c’lâng chêêt bil ha y.

Ting cơnh j’niêng ty chr’năp âng manưih Bana, bhiệc ra văng đợc t’rang đoọng ha manưih k’ay ngân căh nặc mưy râu k’rang lêy đoọng, năc dzợ mưy cơnh “zươc râu pr’đoọng” - lâng râu tin đươi bêl t’rang ơy bhrợ liêm xang năc manưih k’ay nâu vêy mặ dưr zi lâh cr’ay. Ooy đăh p’rá Bana vêy moon: “Buk long bong, hrong bơngai”, nâu đoo năc “t’rang ha uh, pr’ăt tr’mung dzợ ặt” - bhrợ p’căh cr’noọ bh’rợ lêy t’rang cơnh mưy râu pr’đươi lêy xăl đoọng ha manưih xoọc k’ay đhưr.

T’cooh Klưnh, 45 c’moo, manưih coh vel Kde Kông, chr’val H’ra, chr’hoong Mang Yang, tỉnh Gia Lai đoọng năl, j’niêng bh’rợ nâu ơy vaih tơợ đenh ahay, bêl pr’ăt tr’mung dzợ bâc zr’năh k’đhạp. Zâp bêl vaih manưih k’ay ngân, đhanuôr lêy moot châc n’loong ga măc coh crâng, lêy boọc bhrợ t’rang. Ha dang manưih k’ay căh mặ ma mung năc ơy vaih t’rang đoọng lêy t’moot, doọ vêy châc lêy bhrợ pr’hân, pay bhrợ đợ n’loong căh liêm mâng căh cậ bil zên câl t’mêê. T’cooh Klưnh moon: “Tơợ ahay, bêl lang a’conh a’bhươp cung ơy zư đợc t’rang coh k’rưm đông gươl, đợc đoọng ha zâp ngai coh vel đông. Ngai lưm căh pr’đoọng bil mặt năc lêy pay t’rang nâu đoọng ha manưih bil n’năc”.

Râu chr’năp năc căh vêy ngai cung choom bhrợ ra văng đợc t’rang nâu tơợ lăm. Manưih Bana điêng bhrợ t’rang đoọng ha manưih xoọc k’rơ, tu k’pân cơnh ngoọ tooh cha manưih n’năc. Ha dang lêy bhrợ năc apêê cung moon “bhrợ đợc bh’năn ha ọc cha” đoọng doọ râu căh liêm crêê.

J’niêng bh’rợ zư đợc t’rang căh mưy vaih bâc coh zâp pr’loọng đông năc dzợ vêy bhrợ bhưah bâc coh đhanuôr. Bêl ahay, bâc vel đông Bana dzợ zư đợc t’rang zr’nưm coh dưp k’rưm đông gươl - năc mưy râu c’leh đăh văn hoá âng vel đông - đoọng đươi dua bêl coh vel đông vêy manưih bil. Lâh mơ ra văng đoọng ha manưih bil, j’niêng bh’rợ nâu dzợ p’têêt pa zưm lâng j’niêng bh’rợ bh’lêê bh’la. T’cooh Suk, coh thị trấn Đak Đoa, tỉnh Gia Lai đoọng năl: “Bhiệc ra văng đợc t’rang cung nặc mưy râu bhrợ p’căh môp loom yàng bhrợ manưih coh đông ặt k’ay k’naanh. Bhrợ cơnh đêêc đoọng bhrợ p’căh cr’noọ bh’rợ doọ k’rang k’pân chêêt bil. Lâng manưih Bana vêy moon: “Buk long bong, hrong bơngai” năc đoo “t’rang ha uh, pr’ăt tr’mung dzợ ặt vaih lâng manưih k’ay” lêy t’rang nâu năc râu lêy chroot đoọng ha bhô yang, xăl đoọng ha manưih k’ay. Bâc bêl bhrợ xang t’rang năc manưih k’ay dưr k’rơ liêm cớ. Xang nặc apêê pay đợc t’rang nâu coh dưp k’rưm đông...”.

Bêl căh ơy coi pay n’loong bhrợ t’rang, manưih Bana buôn bhrợ bhiệc bhuôih caih vaih a’vị lâng gruh cr’liêng a’tưch, zươc đăh a’bhô dang crâng da ding lêy zooi đoọng. Bêl năl vêu pr’loọng đông xoọc bhrợ t’rang, đhanuôr coh vel đông buôn lêy âng đơơng a’vị đac ting zooi - bhrợ p’căh pr’ăt bh’rợ liêm nhâm, tr’zooi đh’rưah coh vel đông.

Xoọc đâu, ting cơnh râu pa dưr pa xơc âng pr’ăt tr’mung, j’niêng bh’rợ zư đợc t’rang âng manưih Bana năc lêy căh dzợ. Zâp đăh bh’rợ lêy c’lêng, lơi manưih bil ting t’ngay ting liêm buôn, đh’rưah lâng moon zư lêy crâng rơợng nhâm, bhrợ bhiệc col pay n’loong bhrợ t’rang căh dzợ vaih. T’cooh Yung, Phó Chủ tịch UBND chr’val H’Ra, chr’hoong Mang Yang, tỉnh Gia Lai moon ghit: “Xọoc đâu pr’ăt tr’mung đhanuôr ơy ta clơ liêm, tiến bộ lâh, căh dzợ pr’loọng đông n’đoo zư đợc t’rang. Ha dang vêy manưih bil năc buôn câl t’rang ơy vaih, căh dzợ col n’loong, boọc bhrợ t’rang. Bơr pêê pr’loọng đông vaih pa pan năc lêy bhrợ, ha dợ căh vaih năc lươt câl, căh dzợ col n’loong pa hư crâng cơnh ahay”.

J’niêng zư đợc t’rang coh dưp k’rưm đông đh’rơơng năc mưy râu văn hoá chr’năp, p’căh moon ooy pr’ăt tr’mung liêm liêm chr’năp âng manưih Bana. Đợ t’rang dzợ vaih xoọc r’dợ ting ha uh coh k’rưm đông đh’rơơng, cơnh mưy râu “c’leh bh’rợ chr’năp đăh văn hoá” âng mưy cr’chăl, đoọng ha râu ma mung liêm k’rơ cớ, chrooi pa xoọng bhrợ pa dưr râu liêm chr’năp âng đhanuôr zr’lụ Tây Nguyên./.

NGƯỜI BANA TRỮ QUAN TÀI DƯỚI GẦM NHÀ: QUAN TÀI MỤC ĐI, SỰ SỐNG Ở LẠI

Trong kho tàng văn hóa phong phú của các dân tộc thiểu số Tây Nguyên, người Bana vẫn lưu giữ nhiều phong tục tập quán độc đáo, phản ánh quan niệm sống và triết lý nhân sinh sâu sắc. Một trong những nét văn hóa đó là tục trữ quan tài độc mộc dưới gầm nhà sàn, vừa mang ý nghĩa tín ngưỡng, vừa thể hiện sự chuẩn bị chu đáo cho hành trình về cõi vĩnh hằng.

Theo phong tục truyền thống của người Bana, việc chuẩn bị quan tài cho người ốm nặng không chỉ là lo hậu sự mà còn là một cách “cầu may” – với niềm tin rằng khi quan tài được làm xong thì người bệnh sẽ qua khỏi. Trong tiếng Bana có câu: “Buk ‘long bong, hrong bơngai”, nghĩa là “quan tài mục đi, sự sống ở lại” – thể hiện quan niệm xem quan tài như một vật thế mạng cho người đau yếu.

Ông Klưnh, 45 tuổi, người làng Kde Kông, xã H’Ra, huyện Mang Yang, tỉnh Gia Lai cho biết, tục lệ này hình thành từ xa xưa, khi cuộc sống còn nhiều khó khăn. Mỗi khi có người bệnh nặng, bà con lại vào rừng tìm cây to, đục, khoét làm quan tài. Nếu người bệnh không qua khỏi thì có sẵn để lo tang lễ, không phải vội vàng chặt những cây gỗ không tốt hoặc tốn tiền mua. Ông Klưnh kể: “Xưa kia, thời ông bà cha mẹ cũng hay trữ quan tài dưới gầm nhà rông, để dành chung cho tất cả mọi người trong làng. Ai gặp hoạn nạn chết chóc, chia ly thì lấy quan tài đó để tiến hành tang lễ cho người xấu số".

Điều đặc biệt là không phải ai cũng được phép chuẩn bị quan tài từ trước. Người Bana kiêng kỵ làm quan tài cho người đang khỏe mạnh, vì sợ mang hàm ý “nguyền rủa” người đó. Nếu cần thiết chuẩn bị, họ thường nói là “làm máng heo” để tránh điều tiếng.

Tục trữ quan tài không chỉ phổ biến trong từng hộ gia đình mà còn có ở quy mô cộng đồng. Trước đây, nhiều làng Bana còn cất giữ quan tài chung dưới gầm nhà rông – biểu tượng văn hóa của làng – để sử dụng khi trong làng có người qua đời. Ngoài yếu tố chuẩn bị hậu sự, tục lệ này còn gắn liền với tín ngưỡng dân gian. Ông Suk, ở thị trấn Đak Đoa, tỉnh Gia Lai cho biết: “Việc chuẩn bị trước quan tài cũng là cách biểu đạt sự hờn trách Yàng đã làm cho người nhà đau bệnh liên miên. Làm vậy, để thể hiện tâm trạng không lo sợ cái chết, sẵn sàng ra đi. Và người Bana có câu: “Buk ‘long bong, hrong bơngai” ý là: “quan tài mục đi, sự sống ở lại với người bệnh” xem quan tài đó là vật để trả nợ thần, là vật thế mạng cho người bệnh. Nhiều lúc khi làm xong quan tài thì người bệnh khỏe lại. Sau đó người ta đem cất quan tài gỗ dưới gầm nhà...”.

Trước khi đốn cây gỗ làm quan tài, người Bana thường tổ chức lễ cúng đơn giản với cơm và vỏ trứng gà, cầu xin thần rừng, thần núi phù hộ. Khi biết có gia đình đang làm quan tài, bà con trong làng thường tự nguyện mang cơm nước đến giúp – thể hiện tinh thần cộng đồng gắn bó và tương trợ lẫn nhau.

Ngày nay, theo sự phát triển của đời sống xã hội, tục trữ quan tài của người Bana hầu như không còn. Các dịch vụ mai táng ngày càng tiện lợi, cùng với quy định bảo vệ rừng nghiêm ngặt, khiến việc chặt cây làm quan tài không còn. Ông Yung, Phó Chủ tịch UBND xã H’Ra, huyện Mang Yang, tỉnh Gia Lai khẳng định. “Hiện nay cuộc sống người dân đã cải thiện, tiến bộ hơn, không còn hộ gia đình nào trữ quan tài nữa. Nếu có người chết thì bà con thường đi mua quan tài về, không còn chặt cây, đục khoét cây làm quan tài nữa. 1 số gia đình có ván thì tự làm lấy, còn không thì đi mua chứ không còn chặt phá cây rừng như xưa nữa".

Tục trữ quan tài độc mộc dưới gầm nhà sàn là một dấu ấn văn hóa đặc sắc, phản ánh triết lý sống nhân văn, giàu tình cảm và đậm chất cộng đồng của người Bana. Những chiếc quan tài còn lại đang dần mục nơi gầm nhà sàn, như “chứng tích văn hóa” của một thời, cho sự sống tiếp nối, góp phần làm nên bản sắc riêng của đồng bào vùng Tây Nguyên./.