Tiô tơdroăng riân ngăn sap ing mâu tíu khăm pơlât tung lâp tơnêi têa, rêm hơnăm a Việt Nam ai dâng 1,1 rơtuh ngế trâm xía vâ rong râ troh khăm ƀă pơlât a mâu tíu khăm pơlât ƀă lối 30 rơpâu ngế hlâ. A kong pơlê Dak Lak hdrối, hơnăm 2024 hiăng ‘nâi ai vâ chê 40.000 ngế tro trâm xâu xía ƀă 416 ngế hlâ. Tung mê, tơklô̆m rơxế lối 13.200 ngế ƀă 188 ngế hlâ. Rơtế amê cho klâk têa, ai troh 62 ngế hlâ.

Pakĭng mê, trâm xía vâ xua puih on xuân cho môi tơdroăng ki xiâm, ƀă lối 400 ngế. Maluâ kơxô̆ ngế hlâ xua puih ôh tá hên la ‘măn chôu tơdroăng ki ôh tá tơniăn. Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II Nguyễn Doãn Sơn, phŏ pơkuâ Kơbong cấp cứu, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Trâm xía vâ rong râ cho môi tơdroăng ki kơdrâ, mê pin ôh chiâng vâ mơgât, ôh ti ‘nâi hdrối. Chiâng ‘măn chôu môi tơdroăng xía vâ rong râ ăm ngế ki tro khĕn cho xía vâ rong râ. Pơtih klâk têa, puih, tro rong xua pơtâp ivá, xía vâ tung pêi cheăng, tơklô̆m rơxế, klêh ing loăng ai hên hĭn mâu xía vâ môi tiah tơnêi tơdro, hngêi tơhnâp. Mê cho mâu tơdroăng xía vâ tro rong ki kơdrâ, pin ôh ti ‘nâi hdrối mê ôh tá chiâng vâ hbrâ mơdât. Hmâ tơdah xo pơlât hên má môi cho tơklô̆m rơxế, pơtối mê nếo cho xía vâ tung pêi cheăng, klâk têa, puih. Ai mâu tơdroăng xía vâ rong râ tơdjâk troh pêi cheăng mê hngêi pơkeăng hmâ tơdah pơlât tiô rơnó. Pơtih rơnó krí tiu, kuăn pơlê mot pơlât tung hngêi pơkeăng xua hếo trăng tiu vâ krí mê tro kơtong. Lơ rơnó pơtê mâu vâi muăn ối a hngêi lăm hum a têa kroăng, long rơchoâ mê tro klâk têa mơni kô trâm, mâu tơdroăng xía vâ kố pin ôh ti vâ. Mâu vâi muăn tro puih, xua ‘nêk on tơdroăng kố trâm chía hên. Ki kal pin athế ‘nâi túa ki pơlât drêng trâm mâu tơdroăng ki kố”.

Nôkố, cheăng hbrâ mơdât tro xía vâ rong râ dế ối hên xơpá, pơloăng. ‘Na tơdroăng ki kal, mơni kô rế tâk tung tơdroăng rêh ối tơdjâk troh kơphô̆, kơmăi kơmok xuân môi tiah mâu kong prâi khía mơhot, têa kân lân lu dế hlo ôh tá tơniăn. ‘Na tơdroăng ki ôh tá vâ hmâng, hên tíu tá hâi tơmâng ngăn troh tơdroăng ki pro mâu tơmeăm vâ hbrâ mơdât tro xía vâ rong râ; hên xiâm kối tá hâi châ tơtrŏng hbrâ mơdât; cheăng tối tơbleăng ối iâ, ki hlê plĕng ‘na kô trâm xía vâ rong râ ƀă hbrâ mơdât xía vâ rong râ tá hâi hên. Khu kăn ƀô̆ pêi dêi hnoăng cheăng hbrâ mơdât xía vâ rong râ tá hâi hlê plĕng, malối tơdroăng ki pơlât apoăng drêng tro xía vâ rong râ.

Sap ing mâu xơpá mê, Dak Lak hiăng tơkŭm po hneăng hriâm hbrâ mơdât xía vâ rong râ vâ hbrâ rơnáu ăm mâu tơdroăng ki kal vâ khu cheăng khăm pơlât a pơlê cheăm hlê plĕng, hbrâ mơdât mâu rôh ki trâm xía vâ rong râ hmâ trâm môi tiah tơklô̆m rơxế, klâk têa, kơtong klêh, puih ƀă hên ki ê ing mê teăm hbrâ mơdât tơdrêng, rak vế ivá châ chăn ăm ngế ki tro xía vâ rong râ.

Mâu ngế hriâm châ hmâng mâu tơdroăng ƀă hnê mâu tơdroăng ki pơlât apoăng: vêh tơniăn plâi nuih, tơdroăng ki ăm ‘nâi pơtê tuần hoàn, pơlât tơdroăng ki tot tuần hoàn, mâu tơdroăng ki pro vêh lĕm dêi plâi nuih, xôu; pơlât apoăng, pơlât tơdrêng tíu ki tro rong lo mơheăm, tơdroăng ki pơlât, kih thuât mơgât ăm mơheăm pôi tá lo; kih thuât pân tíu ki tro rong; pơlât ‘na tơđôu kơxêng, túa ki hlê plĕng ƀă pơlât tro puih; pơlât ‘na tro khía mot; mơnhên tối ngế ki tro, kih thuât pơtroh ngế ki tro xía vâ mê troh tíu pơlât tơniăn ƀă hên ki ê. Ƀok thái pơkeăng Bế Thị Thùy Nhiên, Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo Dak Lak ăm ‘nâi:

“Ki xiâm ki á vâ cho thăm hnê ki hlê plĕng tung hbrâ mơdât apoăng ƀă mâu tơdroăng ki xía vâ rong râ hmâ trâm tung pơlê pơla, môi tiah tro kơtong, puih on, klâk têa, khôa kơxêng ká ƀă hên ki ê. Pakĭng tơdroăng pơlât apoăng a tíu ki trâm, mâu kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng pơlât kô cho ngế ki chiâng vâ tiâ mơnhên a pơlê pơla vâ mơdêk ivá ăm râ cheăm môi tiah ngế gum cheăng khăm pơlât. Ƀă ki xiâm mơ’nui cho pro tiah lâi hnê tối ăm rêm ngế kuăn pơlê mâu tơdroăng ki hlê plĕng má môi ‘na pơlât. Xua pơlât apoăng gá kal khât tơdjâk tơdrêng troh tơdroăng pơlât xo ah hmôi”.

Tối ‘na hneăng hriâm, nâ Nguyễn Thị Huyền, kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng pơlât a Ƀuôn Đôn, ăm ‘nâi:

“Lâm hnê hriâm kố ai pơxúa khât, má môi tơná pin châ ‘nâi mâu tơdroăng ki nếo. Xo ah hmôi tâng ôh tá mơhúa trâm mâu tơdroăng xía vâ a troăng prôk lơ tro klâk têa mê pin kô xúa mâu tơdroăng ki hiăng hriâm hâi kố vâ gum dêi rơpŏng hngêi, pơlê pơla, mâu ngế ki ôh tá mơhúa trâm xía vâ mê pin kô ai mâu tơdroăng vâ pơlât teăm tơdrêng. Púi vâ tung la ngiâ ah mâu lâm hnê hriâm, po rơdâ hnê ăm mâu ngế veăng vâ ngế hriâm vêh a cheăm pơlê hnê tối ăm kuăn pơlê lơ ăm hok tro, hngêi trung hriâm xua tíu mê hmâ trâm hên mâu tơdroăng xía vâ rong râ”.

Hneăng hriâm ôh ti xê to mơdêk ki hlê plĕng, pơlât apoăng mê ối cho rôh vâ mâu kăn ƀô̆ cheăng khăm pơlât hnê tối ăm dêi rơpó ki rơkê plĕng tung tơdroăng ai khât, tơpui tơno ‘na mâu tơdroăng kal pro tơdrêng drêng pơlât, gum mơdât teăm tơdrêng drêng trâm xía vâ tung pơlê pơla, pơlât ƀă ivá ‘mâi mơnhông ăm ngế ki trâm xía vâ, kơdroh iâ hlâ, rak tơniăn ivá ăm pơlê pơla.

-Tung pơla hdrối kố nah, Hngêi Pơkeăng kân Kopơng Tây Nguyên  vâ rêm hâi tơdah xo pơlât mâu ngế trâm xía vâ tơklâm rơxế rong râ, Xua ôh tá ‘nâi pêi pro hdrối drêng trâm xía vâ mê mâu ki ‘nâ hiăng chiâng ai tơdroăng châi tung châ ki pá pơlât prêi, thăm nếo hlâ mơngế. Kơ’nâi kố, ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II Nguyễn Doãn Sơn- Phŏ Pơkuâ Khoa cấp cứu, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên kô tối nhên tâ mâu tơdroăng’na chiâng rơ-iô ƀă mâu tơdroăng hbrâ mơdât xiá vâ rong rong râ.

-Ô ƀok thái pơkeăng, xía vâ rong râ tâng ôh tá châ pơlât pơtân teăm tơdrêng rôh apoăng tro xía vâ, pơlât ôh tá tro tơdroăng kô  pro chiâng ai tơdroăng rơ-iô ti lâi a xo ah hmôi ?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Doãn Sơn: Hmâ hlo mơngế trâm xía vâ rong râ ki djâ pơlât troh a Khoa cấp cứu, Hngêi pơkeăng Kân kơpong Tây Nguyên ai 2 khu  ki trâm xía vâ rong râ pơrá phá. Khu má môi cho ngế ki xía vâ mê hdrối mê hiăng troh a hngêi pơkeăng cheăm, hiăng châ pơlât pơtân, pơlât todrêng hdrối, drêng djâ troh a hngêi pơkeăng râ kơpêng tơdroăng châi rong râ hiăng chía tâ, chơ djâ ngế ki tro rong râ hiăng chía hlâu iâ. Khu má péa cho mâu ngế  trâm xía vâ rong râ vâi chơ tơdrăng troh a Khoa cấp cứu. Khu kố ôh tá châ pơlât pơtân hdrối, ôh tá châ ‘nâi hdrối mê. Pơtih ai môi ngế tro rong tơđôu kơxêng plâu, drêng kuăn pơlê hlo gá vâi pin tơdrăng ‘măn a tăng rơxế tắc-xi lơ rơxế hon đa vâ djâ troh a hngêi pơkeăng, ôh tá pơlât pơtân hdrối. Tơdroăng pêi pro mê rơ-iô khât, tâng ôh tá mơhúa ngế ki tro rong kô thăm rong kơxêng rŏng mê hmếo pơ pro ngế ki rong hnối chiâng rong châi tíu ê nếo, thăm pro rế rong kân ƀă râ tâ ăm ngế ki tro rong râ, kô pro gá chiâng ai tơdroăng châi ki ê nếo kơ ‘nâi ah.

-Tiah mê, drêng trâm mâu ngế trâm xía vâ rong râ, ngế ki rong kal châ pơlât pơtân hdrối vâ djâ pơlât tơdrêng mê môi tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Doãn Sơn: Ƀă tơdroăng trâm xía vâ rong râ ki lâi xuân thế klâ túa tơdroăng châi, tối mâu tơdroăng ki hlo a tíu gá trâm xía vâ, môi tiah tối ‘na hiâm gá, ‘na veăn ngôa, plâi nuih, kơtêi, troăng mơheăm.

Môi tiah tro klâk têa: apoăng tơdjâk troh hlŭm ăm hyôh mot tung rơkong. Drêng  hlŭm hyôh oh tá châ mot mê kô pro ôh tá ai ô-xy, malối oh tá ai ô-xy ngôa. La ngôa  pin bú kâi chiu tung pơla pŭn phŭt, tơkéa vâ tối  tung pơla pŭn phŭt kô ai drêng mơhúa ngôa châ vêh lĕm, klêi mê,  roh ngôa vâ prêi lĕm oh tá ngah to lâi ƀă kô pro chiâng ai tơdroăng ngế tro rong râ ối hiâm la oh tá tâng ki klâi, ‘na hía ngế ki tro rong râ chiâng ai tơdroăng châi ‘mêi tung ngôa, êi ngôa, la ngôa ôh tá lĕm môi tiah hdrối, pro chiâng hlâ lok. Tâng pin rĕng châ ’nâi, pêi pro tro, châ po ai troăng hyôh châ hiâm lĕm, tơniăn mot ô-xy ăm mơngế ki rong râ vâ chơ djâ pơlât kĕn hngêi pơkeăng râ kơpêng ‘nâ hiá ngế ki rong râ lơ ôh tá hiâm xếo pin rĕng ăm hriâm tơdrêng ƀă ô-xy ngôa vâ tơ’mot ăm tế bào ngôa châ kring vế.

Ƀă tơdroăng xía vâ rong râ xua puih, lơ puih a kéa kring vế pá kong. Kéa kô ai tơdroăng rak hệ miễn dịch, mơdât mâu trếo ‘mêi ôh tá ăm châ mot tung mơheăm. Ƀă drêng pin tro puih kô hía kế ki kring vế a ngâ, drêng mê bú ai miêm mạc. Tâng pêi pro ôh tá tro mê mâu trếo ‘mêi kô mot tung troăng mơheăm ƀă mot tung mơheăm dêi ngế ki rong. Tâng hmếo pơ pân mâu hlá loăng kô thăm rơ-iô tơ’lêi tro ou rơtốu, gá ôh tá kum ăm tíu tro rong rĕng lĕm tâ. Pik pơkeăng xêa hnĕng bú kơdroh tô, kum ăm rơngiâp oh tá kum ki klâi ki ê, oh tá pro ăm lĕm tíu puih mê gá ối pro râ tâ tíu ki tro puih.

Ƀă mơngế ki xía vâ tro kơtong ing a ‘ngêi klêh a nâi, vâ ‘nâi gá hôm rong kơxêng rơnŏng, kơxêng rŏng a rơtếo ƀă mâu ngế ngăn pơkeăng hiăng pá vâ ‘nâi, mê ƀă kuăn pơlê xuân pá tâ. Vâ ví ôh tá lôi ƀă ƀă pro râ tâ, tâng tro kơtong klêh ing a ‘ngêi mê pin thế rĕng khên tơmiât troh ‘nâi to gá tơđôu kơxêng rŏng, thế ăm ngế ki klêh mê koi tơdrăng, klêi mê tăng môi kơtâ tâl vâ kêp gá, kât ga a tơdế pơla péa pâ tâl hnối djâ ga troh a hngêi pơkeăng ki achê tâ. Tâng têk gá klêng kô pro ngế ki rong thăm châi râ ó kơxêng rŏng, hên drêng ‘nâ hâi teăm tơđôu oh kơxêng rŏng, la xua ôh tá ‘nâi vâ pêi pro tơdrêng hdrối, mê chiâng tơđôu ƀă  ki ‘nâ tơplê hlối tơngá kơxêng, pro ăm ngế ki rong ôh tá chiâng vâ kâi prêi lĕm, xuân môi tiah ôh tá chiâng pâ. Tâng ăm ngế ki rong ối tơdrăng pôh tá tơdro, tơdroăng chơ djâ lăm pơlât kô tơniăn ƀă ối tơngah rêh tâ ƀă iâ pro chiâng ai tơdroăng châi xo ah hmôi.

-Pro ti lâi vâ hbrâ mơdât ƀă kơdroh ki châi xo ah hmôi drêng trâm xía vâ ‘na rong râ, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Doãn Sơn: Tối trâm xía vâ rong râ cho mâu tơdroăng ki tro trâm xêh pin ôh tá ‘nâi hdrối, ga pro kơdrâ.  Vâ tơniăn, pin kal thế hlê plĕng ‘na tơdroăng vâ rĕng ‘nâi. Vâ tơniăn, pin thế hlê ƀă rơkê vâ rĕng ‘nâi mâu tơdroăng ki rơ-iô, mơni kô tro rong râ xía vâ, vâ ai troăng hơlâ pêi pro. Kal thế ai mâu tơdroăng hnê tối, hnê kuăn pơlê tơdroăng pêi pro pơlât pơtân hdrối mâu ngế ki rôe râ ó. “Nâi tơdroăng xía vâ kô chiân pơtroh ngế ki mê troh a hngêi pơkeăng ki achê, tơdroăng trâm xía vâ rong râ thế ngế ki tro rong a mê vâ tơkôm ngăn drêng gá hiăng ai phản xă. Ƀă mâu tíu tro rong mê pin thế rơkê ‘na  pơlât tơdrêng mê thế krếo phôn tơpui ƀă mâu ngế ngăn pơkeăng ki achê má môi vâ châ rơtế ƀă mâu tíu mê pơlât  tơdrêng râng phôn po ăm chuât loa pa kong  ƀă mâu ngế cheăng ngăn pơkeăng vâ teăm pơlât pơtân amê lơ xúa phôn po loa pa kong tơpui ƀă ngế ngăn pơkeăng, vâ vâi hnê pơlât tơdrêng, môi tiah mê kô tơniăn ăm mơngế ki tro rong râ.

-Mơnê mâu tơdroăng hnê tối ai pơxúa dêi ƀok thái pơkeăng!