Tơợ ahay, pr’nơng taanh ty chr’năp ơy ặt pa zưm ooy pr’ăt tr’mung đhanuôr Hà Nhì coh chr’hoong k’noong k’tiêc Mường Nhé - Điện Biên. Pr’nơng nâu vêy đhanuôr đươi đoọng ha pân jưih lâng pân đil; pơng đoọng g’đel p’răng boo; lươt bhrợ ruộng, bhrợ ha rêê zêng vêy pr’nơng nâu. Xang zâp chu pơng lươt bêl boo năc pr’nơng nâu vêy ta t’băc đợc coh p’ra oih đoọng gooh lâng liêm nhâm, pr’nơng nâu vêy choom đươi dua đenh mơ bơr pêê c’moo. Lâh mơ, ting cơnh j’niêng bh’rợ âng manưih Hà Nhì, bêl k’coon n’đil chô ooy đông k’diịc, lâh mơ xập xa nập ty chr’năp âng acoon coh đay, guy zong đăh hoọng năc lêy vêy pr’nơng nâu lâng oó đoọng pr’nơng zroọ ooy truih c’lâng chô ooy đông k’diịc. Amoó Chang Khò Pớ, coh vel Sen Thượng, chr’val Sen Thượng, chr’hoong Mường Nhé, tỉnh Điện Biên đoọng năl: “Bêl k’coon n’đil chô ooy đông k’diịc, k’căn k’conh vêy ra văng đoọng zâp ngai mưy bêệ pr’nơng. Pr’nơng cơnh râu pr’đươi cr’van k’conh k’căn đoọng ha k’coon n’đil. Bêl chô ooy đông k’diịc năc lêy pơng pr’nơng tơợ c’riing đông k’căn k’conh chô tươc đông k’diịc vêy choom lêy bhrợ bhiệc, năn râu hun pr’hêl vêy ta zư đợc pa liêm, năc râu pr’đươi ty chr’năp lâng truyền thống âng acoon coh Hà Nhì”.

Lalay lâng pr’nơng hi la âng A’duôn, pr’nơng taanh âng đhanuôr Hà Nhì k’tứi liêm lâh lâng vêy ta taanh bhrợ lạt. Pr’đươi đoọng lêy bhrợ mưy bêệ pr’nơng nâu năc mưy râu tơơm giang chặt vaih coh crâng k’coong (p’rá Hà Nhì moon năc hà cừ). Râu tơơm nâu r’boọt nhâm, doọ buôn ha đêêh, doọ ha vooh lâng doọ vêy k’muôr boọm: “Đoọng vêy lạt taanh bhrợ pr’nơng, apêê pân jưih âng đơơng chi piah moot coh crâng lêy châc pay đợ tơơm giang doọ ha đêêh, ta căt tu, tu đợ tơơm ta căt tu năc bêl chêêh bhrợ buôn ha đêêh, buôn k’muôr boọm, lêy đơơng chô puah pa gooh, xang nặc lêy bhrợ pa liêm lâng chi piah. Bhiệc bhrợ pa liêm nâu năc k’đhạp bhlâng, tu lêy k’đươi moon râu bhrợ tr’xin, bâc cơnh. Coh cr’loọng pr’nơng nâu vêy taanh bhrợ khung đoọng zư pa liêm. Coh ngoai pr’nơng năc lêy taanh bhrợ pa liêm đoọng boọ doọ choom moot. 3 t’ngay lêy bhrợ vêy xang mựy bêệ”.

Ting cơnh t’cooh Chang Chang Sinh, manưih năl liêm ghit đăh văn hoá Hà Nhì coh vel Sen Thượng, pr’nơng nâu ặt pa zưm lâng pr’ăt tr’mung đhanuôr, năc manưih Hà Nhì đâh choom taanh bhrợ. C’la t’cooh Sinh ơy pa choom taanh bhrợ tơợ k’conh bha bhướp âng đay lâng choom taanh bhrợ tơợ bêl 12 c’moo. Tước đâu, t’cooh cung dzợ zư dợc bh’rợ taanh pr’nơng nâu đoọng ha cr’noọ đươi dua âng đhanuôr coh vel đông, zâp c’bhuh văn hoá, pr’hát xa nưl chi ơh múa pr’nơng, lâng zên mơ 300 r’bhâu đồng mưy bêệ. Tơợ bhiệc pa câl pr’nơng, pr’loọng đông t’cooh Sinh vêy bơơn pa xoọng zên, lâng ting chrooi pa xoọng zư lêy pr’hoọm chr’năp văn hoá âng acoon cóh đay.

Hân đhơ cơnh đêêc, t’cooh Sinh ta luôn ặt k’noọ lêy bêl bh’rợ taanh pr’nơng âng acoon coh Hà Nhì vêy đhr’năng bil pât. Cơnh coh vel Sen Thượng dzợ vêy k’noọ 100 pr’loọng đhanuôr, 100% năc acoon coh Hà Nhì ặt ma mung, hân đhơ cơnh đêêc vêy mơ 3 cha nặc dzợ zư đợc bh’rợ taanh pr’nơng. Đợ apêê choom taanh bhrợ ma t’cooh đhưr, l’lêy căh liêm ghit, têy dzung cung căh dzợ đa đâh. Ha dợ lang p’niên xoọc đâu năc căh lâh kiêng ta mooh pa choom, tu xoọc đâu ma pa dưr pa xớc, vêy bâc râu pr’nơng bhrợ lâng chất liệu lalay liêm buôn lâh mơ: “Lang p’niên xoọc đâu, apêê a’châu ngai kiêng pa choom năc lêy lươt pa choom. Pa choom bh’rợ taanh bhrợ pr’nơng ty chr’năp âng acoon coh Hà Nhì đay năc azi vêy p’zay pa choom đoọng, đoọng đh’rưah zư lêy đợ pr’hoọm văn hoá chr’năp âng acoon coh Hà Nhì”.

Rơơm kiêng âng t’cooh Chang Chang Sinh lâng đợ apêê chăp kiêng văn hoá Hà Nhì năc đoọng zư lêy, pa dưr bh’rợ taanh pr’nơng ty chr’năp. Đoọng c’leh bh’rợ ooy pr’nơng nâu dzợ ặt vaih đh’rưah đenh lâng đhanuôr lươt coh ha rêê, bhrợ ruộng, âng đơơng k’coon n’đil chô ooy đông k’diịc, năc mưy râu liêm pr’hay văn hoá âng đhanuôr Hà Nhì bơơn zư đợc tơợ lang nâu tươc lang n’tôh./.

NÓN ĐAN TRUYỀN THỐNG TRONG ĐỜI SỐNG CỦA ĐỒNG BÀO HÀ NHÌ MƯỜNG NHÉ

Cũng giống như cộng đồng các dân tộc khác, đồng bào Hà Nhì ở huyện biên giới Mường Nhé, tỉnh Điện Biên còn lưu giữ được nhiều phong tục tập quán, nét văn hóa riêng có của dân tộc mình. Trong đó phải kể đến chiếc nón đan truyền thống không thể thiếu trong đời sống của đồng bào. 

Từ xa xưa, chiếc nón đan truyền thống đã gắn liền với đời sống của đồng bào Hà Nhì ở huyện biên giới Mường Nhé-Điện Biên. Chiếc nón được bà con dùng cho cả nam, nữ; đội che nắng, che mưa; khi đi làm ruộng, làm nương đều có chiếc nón. Sau mỗi lần đội nón đi mưa thì chiếc nón sẽ được treo lên gác bếp cho khô, vừa thêm bền, độ bền của mỗi chiếc nón có thể đến vài 3 năm. Đặc biệt, theo tục lệ của người Hà Nhì, khi con gái về nhà chồng, ngoài mặc trang phục truyền thống của dân tộc mình, đeo một cái lu cở sau lưng thì nhất thiết phải đội chiếc nón đan và kiêng không để nón rơi trong suốt quãng đường đi về nhà chồng. Chị Chang Khò Pớ, bản Sen Thượng, xã Sen Thượng, huyện Mường Nhé, tỉnh Điện Biên cho biết: “Khi con gái về nhà chồng, bố mẹ sẽ chuẩn bị cho mỗi người một cái nón. Nón như của hồi môn bố mẹ gửi gắm cho con gái. Tức là khi con gái về nhà chồng phải đội nón từ cổng bố mẹ đẻ đến nhà chồng mới tiến hành làm lễ, nên món quà này được cất giữ rất cẩn thận, nó đi liền với truyền thống của dân tộc Hà Nhì”.

Khác với chiếc nón lá của người Kinh, chiếc nón đan của đồng bào Hà Nhì nhỏ gọn hơn và từ chóp đến vành nón được uốn hơi cong bằng lạt. Chất liệu để làm nên chiếc nón này là một loại cây giang mọc tự nhiên trong rừng (tiếng Hà Nhì gọi là hà cừ). Loại cây này bền dẻo, không bị gãy, không vỡ, không mọt: “Để có lạt đan thành cái nón, người đàn ông phải mang theo dao vào rừng chọn những cây giang không bị gãy, cụt ngọn, vì những cây gãy ngọn khi chẻ sẽ giòn, hay bị mọt mang về phơi khô, rồi dùng dao thật sắc để đánh nhẵn. Công đoạn đánh nhẵn là công đoạn khó nhất vì phải làm tỷ mỉ, kỳ công. Phía trong chiếc nón sẽ đan khung để giữ. Lớp ngoài chiếc nón sẽ đan kín để mưa không thấm dột. 3 ngày mới xong một cái nón”.

Theo ông Chang Chang Sinh, người am hiểu về văn hoá Hà Nhì ở bản Sen Thượng, chiếc nón đan gắn liền với đời sống của đồng bào như vậy nên người Hà Nhì biết đan nón từ sớm. Bản thân ông Sinh đã học đan nón từ ông và bố của mình và biết đan thành thạo từ năm 12 tuổi. Đến nay, ông vẫn duy trì nghề đan nón truyền thống của dân tộc mình. Ngoài phục vụ cho gia đình, ông Sinh còn đan nón phục vụ nhu cầu của người dân trong bản, các đội văn hoá, văn nghệ biểu diễn múa nón, với giá bình quân 300 ngàn đồng một cái. Từ bán nón, gia đình ông Sinh vừa có thêm thu nhập, vừa góp phần gìn giữ bảo tồn bản sắc văn hoá dân tộc mình.

Tuy nhiên, ông Sinh rất trăn trở khi thấy nghề đan nón của dân tộc Hà Nhì có nguy cơ mai một. Đơn cử như ở Bản Sen Thượng có gần 100 hộ dân, 100% là dân tộc Hà Nhì sinh sống, nhưng chỉ có vài 3 người còn duy trì nghề đan nón. Những người biết đan thì tuổi đã cao, mắt mờ, tay chậm. Còn thế hệ trẻ bây giờ lại không mấy mặn mà học hỏi, bởi xã hội phát triển, có nhiều loại mũ, nón làm bằng chất liệu khác thuận tiện hơn. “Lớp thế hệ mới bây giờ, các cháu ai có nhu cầu thì đến học. Học nghề đan nón truyền thống của dân tộc Hà Nhì mình thì tôi sẽ dày công dạy giỗ để cùng nhau gìn giữ bản sắc văn hoá của dân tộc Hà Nhì ”.

Mong muốn của ông Chang Chang Sinh và những người yêu văn hóa Hà Nhì là sẽ bảo tồn, phát huy được nghề đan nón truyền thống. Để hình ảnh chiếc nón vẫn mãi cùng bà con lên nương, xuống đồng, tiễn cô dâu về nhà chồng, là một nét đẹp văn hóa của đồng bào Hà Nhì được duy trì từ đời này qua đời khác./.