Lâng bh’nơơn pa chô lâh 500 ức đồng/c’moo, m’bứi ngai ngoọ tước, bấc c’moo hay pr’loọng đong amoó Bnươch Thị Blắc ặt đhị vel R’Cung, chr’val Bha Lêê, chr’hoong da ding ca coong Tây Giang lalăm nắc pr’loọng k’đhap đha rựt coh zr’lụ.

C’moo 2007, pr’loọng amoó Bnươch Thị Blắc xăl cơnh pa chăp đhị bhrợ cha lâng cr’noọ bh’rợ băn a’ọc crọol. Moó bhrợ crêê liêm kỹ thuật âng cán bộ khuyến nông pa choom đoọng tơợ ch’na bh’năn, cha groong pr’luh cr’ay, pa sạch c’rọol. Đươi vêy cơnh đêêc, tơợ 3 p’nong a’ọc m’ma xoọc tr’nơợp, amoó nắc ơy băn pa dưr tước bơr pêê zệt p’nong tơợ lâh 1 c’moo k’rang băn. Căh dap lâng zên k’rong băn, pr’loọng đong dzợ vêy lâh 50 ức đồng zập c’moo tơợ băn a’ọc. Pazêng c’moo t’tun đêêc, amoó k’rong zêệ a lắc, pa câl tạp hóa, k’rong câl bh’nơơn chr’noh âng đhanuôr đoọng pa câl cớ t’bơơn zên lời lâng choh keo. Apêê c’moo đăn đâu, chr’năp tơơm keo xiêr, pr’loọng amoó xăl choh tơơm cha p’lêê cơnh pih zập rau bhưah 1,6ha lâng 3ha quế. Xoọc đâu, bhươn cha p’lêê ơy pa chô bh’nơơn k’nặ 100 ức đồng. Tơơm quế choh đanh 6 c’moo ơy, k’nặ pa chô bh’nơơn, k’dâng lêy nắc vêy pa chô z’zăng đoọng ha pr’loọng đong. Lâh mơ, pr’loọng đong amoó dzợ băn lâh 2.000 p’nong a tưch zập c’moo coh gâm âng tơơm cha p’lêê.

Amoó Bnướch Thị Blắc đoọng năl, bh’nơơn tơợ apêê cr’noọ bh’rợ zooi pr’loọng amoó câl 4 bêệ xe ô tô đoọng kinh doanh, lướt chô âng đơơng pr’đươi pr’dua. Dâng 3 c’moo chô ooy đâu, bh’nơơn pa chô âng pr’loọng đong amoó z’lâh 500 ức đồng/c’moo. “Lalăm, a cu cung pa zay chấc năl bhrợ cha, đươi cơnh đêêc nắc vêy cơnh t’ngay đâu. Dzợ c’rơ năc dzợ pa zay bhrợ k’rang tr’mông tr’meh pr’loọng đong. Acucung rơơm đhanuôr pa zay bhrợ têng cha, z’lâh đha rựt, pa dưr pr’ặt tr’mông k’bhộ ngăn lah. Nâu kêi, đhanuôr bhrợ cha cung buôn lâh bơơn vặ zên t’đui đoọng, pa choom cơnh bhrợ cha, zooi m’ma. Bấc pr’loọng coh zr’lụ lêy a cu choom bhrợ năc apêê ting pa choom bhrợ, a cu zêng pa choom đoọng, đoọng zập ngai zêng choom bhrợ cha”.

C’moo 2016, anoo Cơlâu Thái Ngọc đhị vel Pr’ning, chr’val Lăng tơợp bhrợ cha lâng cr’noọ bh’rợ choh sâm Ba kich. Anoo bơơn vel đong zooi 5.000 tơơm sâm m’ma lâng pa choom cơnh choh bhrợ, k’rang zư. Tơợ lâh 2 c’moo, bhươn sâm Ba kích tơợp choh âng anoo ơy pa chô bh’nơơn k’nặ 200kg riah t’mêê. Lâng chr’năp pa câl tơợ 450 – 500 r’bhầu đồng/1kg anoo vêy pa chô k’nặ 100 ức đồng. C’moo 2018, anoo Cơlâu Thái Ngọc quyết định t’bhưah đhăm choh sâm Ba kích bhưah 3ha. Jưah lâng đêêc, anoo dzợ k’rong bhrợ bhươn ươm m’ma sâm Ba kích mơ 30.000 t’nơơm đoọng zập m’ma choh cớ lâng pa câl đoọng ha đhanuôr ngai kiêng câl choh.

Bơơn lêy pr’đơợ liêm choom, chr’năp tơơm sâm Ba kích dzợ ha dưr, c’moo 2019, anoo Cơlâu Thái Ngọc k’rong câl máy móc, zước bha ar kinh doanh pay đh’nơc Cơ sở zêệ bhrợ a lắc Ánh Dương. Jưah lâng đêêc, anoo pa zưm choh Ba kích lâng k’zệt pr’loọng đhanuôr coh zr’lụ đoọng t’vaih bhiệc bhrợ, pa dưr dal bh’nơơn pa chô. Vêy m’băh a lắc, rơ veh, a’pul coh bhươn đong, anoo năc băn a’ọc đoọng pa xoọng bh’nơơn. Lâng pazêng cr’năn a’ọc bấc tước 40 p’nong zập c’moo, pr’loọng anoo nắc vêy lâh 50 ức đồng căh dap lâng zên k’rong bhrợ. “Xoọc đâu, pr’loọng vêy k’đươi 3 cha nắc por bhrợ têng năc đha đhâm coh vel lâng pa zưm bhrợ têng, k’rong câl chr’noh chr’bêệt âng đhanuôr coh zr’lụ. Apêê bhrợ ta luôn nắc cu chroot 4-5 ức đồng zập cha nắc coh zập c’xêê. Ha dợ apêê bhrợ ting cr’chăl nắc cu chroot 200-250 r’bhầu đồng zập t’ngay. Lâh mơ, pr’loọng đong cu dzợ câl  bhlêy bh’nơơn chr’noh đhanuôr, đác g’dớ, p’lêê p’coo… đoọng pa dưr dal bh’nơơn pa chô. Cung căh bấc, dâng 400 ức đồng zập c’moo, zập đươi coh đong”.

Pr’căn Bríu Hát, Phó Chủ tịch UBND chr’val Lăng, chr’hoong Tây Giang đoọng năl, k’nặ 95% đhanuôr coh chr’val nắc ma nuyh Cơ Tu, pr’ặt tr’mông pa têệt lâng ha rêê ha lai. Bơr pêê c’moo chô ooy đâu, đhị vel đong leh bấc pr’loọng Cơ Tu choom bhrợ cha, z’lâh đha rựt đanh mâng. Coh đêêc, bấc cr’noọ  bh’rợ ch’choh, b’bêệt pa chô bh’nơơn tệêm ngăn tơợ bơr pêê zệt tước k’ha riêng ức đồng zập c’moo. Chính quyền vel đong cung p’loon tơợ zên âng xa nay bh’rợ, dự án zooi đhanuôr pa dưr pr’ặt tr’mông, bhrợ têng cha, pa xiêr đha rựt đanh mâng. Cơnh lâng zên tơợ Nghị quyết 35 âng HĐND tỉnh Quảng Nam đăh pa dưr tr’mông tơợ ch’choh b’bêệt, b’băn c’moo 2024, chr’val Lăng ơy zooi 5 pr’loọng pa liêm k’tiếc bhươn choh za nươu lâng tơơm cha p’lêê lâng đợ zên lâh 250 ức đồng. “Bhrợ cha tơợ ch’choh b’băn ơy zooi bấc pr’loọng đhanuôr Cơ Tu coh đâu vêy pa chô bh’nơơn tệêm ngăn, r’dợ pa dưr pr’ặt tr’mông. Lâh mơ zooi zên vặ t’đui đoọng, m’ma ch’noh, bh’năn, vel đong pa ghit pa dưr dal c’năl  bhrợ cha đoọng ha đhanuôr đăh apêê lớp tuận huấn kỹ thuật, đươi dua khoa học công nghệ bhrợ têng. Cơnh lâng c’moo 2024, vel đong ơy bhrợ 7 lớp pa choom kỹ thuật choh chr’noh, k’rang bh’năn, xay moon pa dưr zập cr’noọ bh’rợ… Cơnh bhrợ nâu năc ơy t’vaih bh’nơơn dal, pa dưr chr’năp pr’đươi. Tơợ đêêc nắc crêê tước c’năl coh pa dưr pr’ặt tr’mông, pa xiêr đha rựt đoọng ha đhanuôr”.

T’cooh Trần Văn Ta, Trưởng phòng Nông nghiệp lâng Môi trường chr’hoong Tây Giang đoọng năl, vel đong t’pâh lâng zooi đhanuôr pa dưr tr’mông tr’meh lâng bh’rợ ch’choh b’bêệt, b’băn r’rơơi vêy pa chô bh’nơơn dal, pa xiêr đha rựt đanh mâng. Coh đêêc, pa ghit pa dưr zập tơơm za nươu cơnh Đẳng sâm, Ba kích, razeh, pa bhlầng nắc tơơm cha p’lêê lâng tơơm za nươu pazêng đhăm 380ha, k’rong đhị zập chr’val Bha Lêê, A Nông, A Tiêng, Tr’hy, A Xan lâng Ch’Ơm. “Lalăm a hay, đhanuôr Tây Giang bơơn zooi bấc tơơm chr’noh âng apêê xa nay bh’rợ, dự án zooi đoọng ha dợ căh vêy pa chô bh’nơơn. Coh cr’chăl xoọc đâu, đhanuôr bấc rau tr’xăl coh pa dưr pr’ặt tr’mông, bhrợ têng cha. Lâh mơ chính sách âng Đảng, Nhà nước, zập c’moo, ngành nông nghiệp đơc 1 tỷ đồng ra pặ chô ooy apêê vel đong zooi đhanuôr bhrợ cha ting Nghị quyết 22 âng HĐND chr’hoong đăh pa dưr ch’cho b’bêệt, bh’năn băn. Đhơ cơnh đêêc, pa dưr chr’noh chr’bêệt đhị Tây Giang dzợ lưm bấc k’đhap k’ra đăh thị trường pa câl. Chr’hoong cung chấc lêy thị trường đoọng pa câl, t’vaih chr’năp đoọng t’bhlầng pa dưr”./.

ĐỒNG BÀO CƠ TU PHÁT TRIỂN KINH TẾ VƯỜN, ĐỒI 

Nhờ thay đổi nếp nghĩ, cách làm trong phát triển kinh tế, nhiều hộ đồng bào Cơ Tu ở vùng cao Tây Giang, tỉnh Quảng Nam đã thoát nghèo, vươn lên khấm khá. Trong đó, mô hình kinh tế vườn đồi được nhiều hộ lựa chọn đầu tư phát triển mang lại hiệu quả cao, lợi nhuận mỗi năm từ vài chục đến cả trăm triệu đồng. 

Với mức thu nhập hơn 500 triệu đồng/năm từ các mô hình kinh tế, ít ai nghĩ rằng, nhiều năm trước đây, gia đình chị Bnướch Thị Blắc ở thôn R’cung, xã Bha Lêê, huyện vùng cao Tây Giang từng là hộ nghèo khó trong vùng. Khi đó, cuộc sống của gia đình chị Bnướch Thị Blắc gặp rất nhiều khó khăn, kinh tế chỉ dựa vào nương, rẫy. Về sau, chị thấy nhu cầu mua, bán các mặt hàng nông sản, trái cây, vật nuôi ở miền núi ngày càng nhiều nên nảy sinh ý tưởng khởi nghiệp.

Năm 2007, gia đình chị Bnướch Thị Blắc thay đổi cách làm kinh tế với mô hình nuôi heo nhốt chuồng. Chị thực hiện đúng kỹ thuật của cán bộ khuyến nông từ khẩu phần ăn, tiêm phòng dịch bệnh, vệ sinh chuồng sạch sẽ. Nhờ vậy, từ 3 con heo giống ban đầu, chị đã phát triển lên vài chục con chỉ sau 1 năm chăm sóc. Trừ các chi phí, gia đình có hơn 50 triệu đồng mỗi năm từ nuôi heo. Những năm sau đó, chị đầu tư nấu thêm rượu, mở quầy bán tạp hóa, mua nông sản của bà con để bán kiếm lời và trồng keo. Mấy năm nay cây keo mất giá, gia đình chị chuyển đổi dần diện tích trồng keo sang trồng hơn 1,6ha cây ăn quả như cam, quýt, bưởi và 3ha cây quế. Hiện, vườn cây ăn quả đã cho thu hoạch gần 100 triệu đồng. Cây quế trồng được 6 năm, chuẩn bị thu hoạch, hứa hẹn nguồn thu nhập lớn cho gia đình. Không dừng lại ở đó, gia đình chị còn nuôi thả hơn 2.000 con gà mỗi năm dưới tán cây ăn quả. Chị Bnướch Thị Blắc cho hay, lợi nhuận từ các mô hình kinh tế giúp gia đình chị mua được 4 chiếc xe ô tô (1 xe bán tải mua năm 2014; 2 xe múc và 1 xe ben mua năm 2019) phục vụ sản xuất, kinh doanh. Khoảng 3 năm gần đây, thu nhập bình quân của gia đình chị vượt mốc 500 triệu đồng/năm. “Ngày trước, bản thân mình cũng tự mày mò làm kinh tế mới có được như hôm nay. Còn sức là còn làm để lo cuộc sống gia đình. Tôi cũng mong bà con nỗ lực phát triển kinh tế, thoát cảnh nghèo khó, xây dựng cuộc sống tốt hơn. Bây giờ, bà con thuận lợi hơn xưa nhiều được vay vốn ưu đãi, tập huấn kỹ thuật, hỗ trợ cây con giống. Nhiều hộ trong vùng thấy mình làm được cũng bắt chước, tôi sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm để giúp nhau cùng phát triển”. 

Năm 2016, anh Cơlâu Thái Ngọc ở thôn Pr’ning, xã Lăng khởi nghiệp với mô hình trồng sâm Ba kích tím. Anh được địa phương hỗ trợ 5.000 cây sâm giống và hướng dẫn kỹ thuật trồng, chăm sóc. Sau 2 năm, vườn sâm Ba kích tím thử nghiệm của anh cho khai thác gần 200 kg sâm tươi. Với giá bán từ 450-500 nghìn đồng/1kg sâm tươi mang lại cho anh nguồn thu gần 100 triệu đồng. Năm 2018, anh Cơlâu Thái Ngọc quyết định nhân rộng diện tích trồng sâm Ba kích tím lên 3 héc ta. Cùng với đó, anh còn đầu tư làm vườn ươm giống sâm Ba kích tím khoảng 30.000 cây để chủ động nguồn giống và bán cho bà con có nhu cầu.

Nhận thấy tiềm năng, giá trị cây sâm Ba kích còn lớn, năm 2019, anh Cơlâu Thái Ngọc đầu tư máy móc, đăng ký giấy phép kinh doanh lấy thương hiệu Cơ sở sản xuất rượu Ánh Dương. Cùng với đó, anh tổ chức liên kết sản xuất trồng Ba kích với hơn chục hộ dân trong vùng nhằm tạo việc làm, tăng thu nhập ổn định. Sẵn nguồn bã rượu, rau, củ trong vườn, anh tận dụng nuôi heo cỏ địa phương để tăng thu nhập. Với tổng đàn heo 40 con mỗi năm, gia đình anh có hơn 50 triệu đồng sau khi trừ chi phí. “Hiện, gia đình có thuê thêm 3 lao động là thanh niên trong làng và liên kết sản xuất, thu mua nông sản của bà con trong vùng. Lao động làm cố định tôi chi trả từ 4-5 triệu đồng/người. Còn lao động thời vụ thì tính theo ngày công lao động, bình quân 200-250 nghìn đồng/ngày. Ngoài ra, gia đình tôi còn mua bán một số nông sản địa phương, mật ong rừng, chè thảo quả… để tăng thu nhập. Cũng không nhiều, bình quân khoảng 400 triệu đồng mỗi năm, đủ chi tiêu trong gia đình”. 

Bà Bríu Hát, Phó Chủ tịch UBND xã Lăng, huyện Tây Giang cho biết, gần 95% dân số trong xã là người Cơ Tu, đời sống gắn liền với nương, rẫy. Vài năm gần đây, tại địa phương xuất hiện nhiều hộ Cơ Tu biết cách làm ăn để thoát nghèo, vươn lên khấm khá. Trong đó, nhiều mô hình vườn đồi, vườn rừng cho thu nhập ổn định từ vài chục đến vài trăm triệu đồng mỗi năm. Chính quyền địa phương cũng tranh thủ nguồn vốn từ các chương trình, dự án hỗ trợ bà con phát triển kinh tế, giảm nghèo bền vững. Riêng nguồn hỗ trợ từ Nghị quyết 35 của HĐND tỉnh Quảng Nam về phát triển kinh tế vườn, trang trại, năm 2024, xã Lăng đã hỗ trợ 5 hộ cải tạo vườn đồi trồng dược liệu và cây ăn quả với nguồn kinh phí hơn 250 triệu đồng. “Phát triển kinh tế vườn đồi đã giúp nhiều hộ Cơ Tu nơi đây có thu nhập ổn định, từng bước cải thiện đời sống. Ngoài hỗ trợ vốn vay ưu đãi, cây con giống, địa phương rất chú trọng nâng cao kiến thức làm kinh tế cho bà con thông qua các lớp tập huấn kỹ thuật, ứng dụng khoa học công nghệ vào sản xuất. Riêng trong năm 2024, địa phương đã tổ chức 7 lớp tập huấn kỹ thuật trồng, chăm sóc cây, con vật nuôi, tư vấn xây dựng các mô hình…Cách làm này đã tạo ra năng suất cao, nâng cao giá trị sản phẩm. Qua đó tác động đến nhận thức trong phát triển kinh tế, giảm nghèo trong bà con”.

Ông Trần Văn Ta, Trưởng phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Tây Giang cho biết, địa phương luôn khuyến khích và hỗ trợ người dân phát triển kinh tế vườn, kinh tế trang trại hiệu quả để giảm nghèo bền vững. Trong đó, chú trọng phát triển các loại cây dược liệu, như Đẳng sâm, Ba kích, chè dây, quế và các loại cây ăn quả. Toàn huyện hiện có hơn 2.000 hộ phát triển kinh tế vườn đồi, chủ yếu trồng cây ăn quả và dược liệu với tổng diện tích 380ha, tập trung tại các xã Bha Lêê, A Nông, A Tiêng, Tr’hy, A Xan và Ch’ơm. “Trước đây, bà con Tây Giang được hỗ trợ rất nhiều cây, con giống từ các chương trình, dự án nhưng phát triển không hiệu quả. Trong giai đoạn hiện nay, bà con có rất nhiều thay đổi trong phát triển kinh tế. Ngoài các chính sách của Đảng, Nhà nước, hằng năm, ngành nông nghiệp dành 1 tỷ đồng phân bổ về các địa phương hỗ trợ bà con phát triển sản xuất theo Nghị quyết 22 của HĐND huyện về phát triển kinh tế vườn, kinh tế trang trại. Tuy nhiên, phát triển kinh tế vườn ở Tây Giang còn gặp nhiều khó khăn về thị trường đầu ra. Huyện cũng tìm kiếm thị trường đầu ra, tạo liên kết chuỗi giá trị để thúc đẩy kinh tế vườn phát triển”./.