Ƀât bơnơ̆ đak krong Ea Hleo, găh xăh Ia Jlơi, apŭng Ea Sup adrol sơ̆ (dang ei ‘nŏh xăh Ea Rốk, dêh char Đắk Lắk), lơ̆m sơlŭng sir chă tơmam kră sơ̆ xă dang 20 m2, jrŭ hlŏh 2m, teh ƀrê đei kôch iŏk kiơ̆ tăl tôch hơtăng, chih hơdăh kơsô̆ sir jrŭ. Tơ̆ hơla hơlŭng, 3 ‘nu bơngai oei hăt sir chă, kuơh hơmet tơmam, bơngai ‘nŏh pơtŏ lăng… Ƀât ƀơ̆r sơlŭng, đak ro gơgrŏk, kơtơ̆ng hloi jơva đe oei ôp tơmam grĕp grônh, lơ tơmam iơ iĕ đơ̆ng noh jing đei ôp hơmet ‘lơ̆ng.

Choh teh tôch hơlen, đang kơ ‘nŏh teh pơhĕch, mŏ Vi Thị Doan (bơngai Nùng) tơ̆ xăh Ea Rốk, tơroi, tơdrong jang ngeh tôch kơ hăl, hơnhăk ăn mŏ lơ tơdrong tôch hơiă: “Plơih ƀao kak đang jur choh teh, đang kơ ‘nŏh tŏk hơru hơmet, 2 ‘nu jang hơdoi 1 ƀôt, tơ̆ hơla choh, oei tơ̆ kơ pal ‘nŏh rơru teh. Tơdăh choh ưh tom nhôn rơru đang vang jur choh dơ̆ng. Inh băt truh lơ tơmam chrih tơ̆ hơla âu, pơtih gia nhen găr hơnam, jrŭm khoan hăm tơmo. Năr yơ chă ưh đei tơmam ‘nŏh kŭm ƀôh tôch sơ ‘ngon, năr yơ chă đei tơmam ‘nŏh tôch hơiă, jang roi hal. Rim bơngai mưh đei apinh ‘nŏh kŭm tơl akhan đei tơmo, đei muh khoan, đei găr hơnam. Rim bơngai lăp băt thoi noh đĕch mă ưh băt hơdăh yă kiơ, ưh jor đe sư ưh đei băt, ưh đei hlôh vao ‘năi”.

Tơ̆ păih to, mŏ Ma Thị Khuê (bơngai Tày) tơ̆ xăh Ea Rốk chơt hơiă ôr tơkĕch mưh ƀôh 1 pôm muh khoan tơmo lơ̆m hơlŭng oei sir. Mŏ Doan hăm mŏ Khuê, mă đơ̆ng ưh kơsĭ jĭ bơngai juăt sir chă tơmam kră sơ̆ ră mă lei măr sư jang tơdrong ‘nâu đĭ đei 5 sơnăm ‘nâu bơih.

Mŏ Khuê ăn tơbăt, hơtuch pơyan phang rim sơnăm, mŏ păng 1,2 ‘nu bơngai nai đei thuê vă tơgŭm ăn đe kăn ƀô̆ sir chă tơmam kră sơ̆ đơ̆ng Anih ‘măn răk tơmam Đắk Lắk sir lơ sơlŭng vă tơchă tơmam kră sơ̆. Đơ̆ng ưh kơ băt kiơ, truh dang ei, mŏ roi hlôh vao ƀiơ̆ păng băt hơmet rim tơmam đơ̆ng sir chă đei tôch lăp: “Pơgê dang 6h – 6h30 ‘nŏh nhôn năm bơih. Inh jang đei dôm sơnăm ‘năi bơih, blŭng a hăl dêh, hơnơ̆ng tơchĕng jang kiơ mă nhen pơm ngôi teh thoi âu. Đơ̆ng rŏng âu đei pơtho tơƀôh, yă kiơ ưh tam mă băt ‘nŏh apinh mŏ Trâm. Băt lơ tơdrong hơiă ‘nŏh roi ‘mĕh jang. Đei lơ tơdrong tôch hơiă, ba chă ƀôh tơmam kiơ kŭm ƀôh hơiă lơ̆m jơhngâm ngăl”.

Bơngai mă mŏ Khuê pơma truh ‘nŏh jĭ Tiến sĩ sir chă tơmam kră sơ̆ Phạm Bảo Trâm, kăn ƀô̆ tơ̆ Anih ‘măn răk tơmam Đắk Lắk. Kiơ̆ yă Trâm, tơring sir chă tơmam âu găh Anih gru groa so Thác Hai, đei chă ƀôh sơnăm 2020 ƀât khul chă dăr lăng tơter đak krong Ea Hleo. Đei lơ tơmam ƀôh tơ ‘nglưl tơ ‘nglal kơ pal teh păng kiơ̆ đơ̆ng sir chă, hơlen năng ‘nŏh gơ̆h băt dôm tơmam âu tơƀôh ăn anih oei xa hai, jĭ pơsat kră sơ̆ hai păng jĭ anih pơm tơmam, muh khoan hăm tơmo tih hai, đei đunh kơ âu đơ̆ng 2.000 – 4.000 sơnăm.

Truh dang ei, đĭ đei 4 ‘măng sir chă tơmam kră sơ̆ tơ̆ Thác Hai, ‘nao hlŏh ‘nŏh ƀât blŭng khei 6 âu ki. Kiơ̆ đơ̆ng dôm ‘măng chă ƀôh dơ̆ng tơmam lơ tơmam ‘nao, sư tơƀôh hơdăh kơjă kăp gĭt đơ̆ng jơhnơr arih păng tơdrong pơvei jŏh ayŏ kơ dŏ xoang tơ̆ tơring teh âu. Tiến sĩ Phạm Bảo Trâm ăn tơbăt, hrei ‘nâu, tơdrong sir chă tơmam kră sơ̆ ‘nŏh tôch gĭt kăl yoa anih âi lăp hơtăih kơ bơnơ̆ đak krong dang 2m, teh oei hơlih tôch dêh dơ̆ng: “Tơdrong kăl ‘nŏh jĭ tăl jŏh ayŏ kơ dŏ xoang, ‘nâu jĭ tơdrong tơm yoa kiơ lơ̆m sơlŭng sir chă đei sir tôch hơlen, dar deh kiơ̆ tăl đơ̆ng 10 – 15cm thoi noh. Sir đang 1 tăl hơmet rơgŏh, iŏk ‘long phĭn phĭn lê̆, chih hơmet rim tơdrong đei ƀôh lơ̆m tăl teh ‘nŏh, đang kơ ‘nŏh pơtơm sir dơ̆ng tăl đơ̆ng rŏng. Dôm tăl jŏh ayŏ kơ dŏ xoang ‘nŏh vă chih hơdăh chăl sơnăm, chih hơdăh tơring teh ƀât chăl dŏh sơ̆”.

Đơ̆ng sơnăm 2024, chă mong akŏm “Muh khoan tơmo Thác Hai” hăm 250 tơmam đei năng jĭ tơmam kăp gĭt mă blŭng kơ teh đak tơ̆ dêh char Đắk Lắk. Kiơ̆ ƀok Trần Quang Năm, Phŏ Kơdră vei lăng Anih ‘măn răk tơmam Đắk Lắk, tơdrong gĭt kăl ‘nŏh đĭ đăng muh khoan păng găr hơnam đei chă ƀôh tam mă yoa ngăl, ăn ƀôh tơdrong gơ̆h hơgei, jing tơmam tơƀôh hơdăh ăn 1 chăl jang xa đơ̆ng kră sơ̆.

“Đei tôch lơ păng tôm rim tơmam vă gơ̆h pơjing 1 anih jang, đơ̆ng kơcheh tơmo, roi ot hơmet ‘nŏh roi iĕ, đe krao ‘nŏh plŏ kơchap. Đơ̆ng tơmo hmă truh pơm hơmet ‘lơ̆ng, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh pat, hơli rang jing tơmam. Anih jang âu tôch hơiă, jô̆ hloi jơ̆p tơring Đông Nam Á oei tam mă đei anih jang yơ tih thoi anih jang âu. Tơmam chă đei tôch lơ, tơ̆ âu đei hloi anih jang iĕ hai mă lei ưh đei pơm tơtil băl, mă pơm hơtăih băl ƀiơ̆. Chih hơdăh tơring âu jĭ anih bơngai kră sơ̆ arih, đe sư juăt pơm tơlĕch dôm kơloăi muh khoan hăm tơmo”.

Đơ̆ng lăm teh gôh Tây Nguyên, lơ kơ̆l jrŭm khoan tơmo iĕ oei tơroi dơ̆ng lơ tơdrong tih găh 1 chăl arih, jŏh ayŏ kơ dŏ xoang hui bơngai băt păng tôch hơiă chăl doh sơ̆. Anih gru goa Thác Hai ưh lăp tơmam kăp gĭt kơ Đắk Lắk đĕch, mă oei jing tơmam kăp gĭt tơƀôh hơdăh, lơ̆m rim kơđôp teh, rim kơcheh tơmo đei hloi ƀĕnh chăl arih kră sơ̆. Tơ̆ tơring sơlam tŏk bŏk ‘năr tŏk kial hlơ hlĕng tơ̆ Tây Nguyên, đei lơ bơngai oei adrin sir chă tơmam đơ̆ng chăl kră sơ̆, vei kơjăp dôm kơjă kăp gĭt găh jŏh ayŏ jơ dŏ xoang ăn chăl ning mônh kơnh./.