Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆ đơ̆ng dôm anih jang pơgang lơ̆m teh đak, jô̆ păh lăp rim sơnăm tơ̆ Việt Nam đei dang 1,1 triệu ‘nu bơngai đei pơ̆k rơka truh khăm păng hơmet tơ̆ anih jang pơgang păng hloh 30 rơbâu ‘nu bơngai lôch.Tơ̆ dêh char Đắk Lắk so, sơnăm 2024 hlôi đei vă jê̆ 40.000 ‘nu đei pơ̆k rơka hăm 416 ‘nu lôch. Lơ̆m noh gre tơ̆m preh băl hăm hloh 13.200 ‘nu jĭ păng 188 ‘nu lôch. Hơdai hăm ‘noh jĭ glơ̆k kơđak, đei truh 62 ‘nu lôch. ‘Ngoăih kơ ‘noh, rơka yua đơ̆ng pơtŏk kŭm jing 1 tơdrong tơm pơm ăn ƀôh hơdăh, hăm hloh 400 ‘nu. Mă đơ̆ng kơsô̆ lôch yua đơ̆ng pơtŏk ưh kơ lơ mă lei tơdrong jĭ ‘noh ưh kơ đei dă ƀiơ̆.

Ƀak si CKII Nguyễn Doãn Sơn, Phŏ Kơdră Khoa kâp kư̆u, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên roi tơbăt: “Pơ̆k rơka ‘noh jĭ 1 tơdrong jĭ đei ƀôh ưh kơ ê, mă bơ̆n ưh kơ mơn, ưh kơ đei băt hơdrol. Pơm ăn 1 tơdrong jĭ rơka ăn bơngai jĭ krao ‘noh pơ̆k rơka. Pơtih gia nhen glơ̆k kơ đak, pơtŏk, jĭ đơ̆ng tơplŏng kơdâu, tơdrong truh ƀơ̆t oei sa, gre tơ̆m preh băl, jĭ rơka ƀơ̆t bơ̆jang, tŏk hao kơjung dăh mă đei dôm tơdrong truh nhen teh tơdrŏ, hnam păk hơlih. ‘Noh jĭ dôm tơdrong truh đei ƀôh ưh kơ ê, bơ̆n ưh kơ gơh băt hơdrol mă kơchăng tang găn veh ver đei. Đa sơng iŏk lơ hloh ‘noh jĭ gre tơ̆m preh băl, đang kơ ‘noh jĭ tơdrong truh đơ̆ng bơ̆jang, glơ̆k kơ đak. pơtŏk. 1,2 tơdrong truh ƀơm truh bơ̆jang ‘noh hnam pơgang đa sơng iŏk kiơ̆ pơyan. Pơtih gia pơyan phĕ tiu, kon pơlei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang yua đơ̆ng tŏk hao kơjung phĕ tiu đei huŏng. Dăh mă pơyan pơdơh hŏk đe kon oei tơ̆ hnam năm glơi tơ̆ đak krong, dơnâu đak ‘noh glơ̆k gô đei ƀôh, dôm tơdrong truh âu ưh kơ đei bu ‘meh. Đe mon đei pơtŏk, ngơ̆r kơ ŭnh đei tơƀơ̆p kŭm lơ. Gĭt kăl ‘noh jĭ bơ̆n athei băt trong hơmet pơ ‘lơ̆ng dôm tơdrong đei ƀôh.”

Hrei ‘nâu, tơdrong jang tang găn pơ̆k rơka tŏk bŏk oei dôm tơdrong pơmat tat, long nol. Găh tơdrong tơm gĭt kăl, hơmơt kơ pơ̆k rơka roi tŏk lơ̆m hơnih hơrih ƀơm truh anih kơdrơ̆m ‘nao, kơmăy kơmŏk ‘nao tơtĕnh kŭm nhen dôm tơdrong ‘mi kial pơrăm, tơplih tŏ ‘mi kial tŏk bŏk đei ƀôh ưh kơ ê. Găh tơdrong pơm pơhơi, lơ tơring tam mă tơpă bơngơ̆t truh tơmơ̆t jên jang teh đak lơ̆m tơdrong jang tang pơ̆k rơka; lơ tơdrong tơm pơm ăn tam mă đei lăng kăl tang găn; tơdrong jang roi tơbăt oei tam mă lơ, tơdrong hlôh vao găh hơmet păng tang găn pơ̆k rơka tam mă đei lơ. Khŭl kang ƀô̆ jang tơdrong jang tang găn pơ̆k rơka oei tam mă gan kĕ jang, mă loi ‘noh jĭ tơdrong gơh hơmet kơtă anih mưh đei ƀôh jĭ ka.

Đơ̆ng dôm tơdrong pơmat tat ‘noh, Đắk Lắk hlôi pơgơ̆r lăm pơhrăm tang găn pơ̆k rơka vă hơmet ăn tơdrong hlôh vao păng gơh băt kăl hloh vă kơ khŭl kang ƀô̆ jang pơgang tơ̆ tơring lăng băt, tang găn păng hơmet pơ ‘lơ̆ng dôm tơdrong đei ƀôh pơ̆k rơka đa tơƀơ̆p, nhen gre tơ̆m preh băl, glơ̆k hơđak, pơ̆k huŏng đơ̆ng kơpal, pơtŏk.... Đơ̆ng noh tơjră tơtom, vei lăng jơhngơ̆m pran, hơkâu jăn bơngai đei tơdrong truh.

Dôm bơngai hŏk đei pơtho roi tơbăt dôm trong hơmet blŭng a: tơiung hơrih plei nuih tơsoh, lăng băt kơtĕch jơhngơ̆m, hơmet kơtĕch jơhngơ̆m, pơm tơiung hơrih plei nuih tơsoh; hơmet rơka lĕch pham, chĭt pham lĕch; chô̆ hơmet rơka; hơmet kơting tơgơ̆, trong lăng băt păng hơmet ‘lơ̆ng; hơmet jĭ pơtŏk, hơmet soai kơ tŏ; hơlen lăng bơngai jĭ, trong tung, chơ bơngai jĭ sơđơ̆ng... 

Ƀak si Bế Thị Thùy Nhiên, Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn Đắk Lắk roi tơbăt:“Tơdrong tơm mă ĭnh ‘meh vă ‘noh jĭ hơtŏk loi dơ̆ng tơdrong hlôh vao găh tang găn pơ̆k rơka păng hơtŏk ‘lơ̆ng tơdrong hơmet blŭng a hăm dôm bơngai jĭ đa tơƀơ̆p lơ̆m tơpôl, pơtih gia nhen pơ̆k, pơtŏk, glơ̆k hơđak, sa tơmam đom lơ̆m hơlŏng,... ‘Ngoăih kơ tơdrong hơmet tơ̆ anih jang, đe kang ƀô̆ gô jing bơngai gơh roi tơƀôh, pơtho tơ̆ tơpôl vă hơtŏk ‘lơ̆ng tơdrong gơh jang ăn hnam pơgang xăh nhen bơngai jang tơgŭm găh jang pơgang. Păng tơdrong tơm tuch luch ‘noh jĭ pơm liơ tơroi ăn kơ rim kon pơlei dôm tơdrong hlôh vao kăl hloh găh hơmet blŭng a. Yua kơ hơmet blŭng a tôch kơ gĭt kăl sư ƀơm kơtă truh tơdrong jơnei hơmet đơ̆ng rŏng âu”.

Vang tơroi găh lăm pơhrăm, mŏ Nguyễn Thị Huyền – kang ƀô̆ jang pơgang tơ̆ Buôn Đôn, roi tơbăt: “Lăm pơhrăm âu tôch kơ ‘lơ̆ng, mă mônh ‘noh jĭ kơdih kâu đei băt dôm tơdrong hlôh vao plơ̆ng. Đơ̆ng rŏng âu tơdăh ưh kơ pŭn tơƀơ̆p tơdrong truh tơ̆ trong năm dăh mă glơ̆k kơđak ‘noh ĭnh gô iŏk yua tơdrong hlôh vao đơ̆ng năr ‘nâu vă tơgŭm ŭnh hnam ĭnh, tơpôl, dôm bơngai ưh kơ pŭn ai đei tơdrong truh ‘noh ĭnh gô đei dôm tơdrong hlôh vao mă vă hơmet tơtom. ‘Meh thoi âu tơ̆ hơnăp kơnh dôm lăm pơhrăm, pơih să bơngai vang hŏk vă bơngai hŏk vih tơ̆ tơring roi tơbăt dơ̆ng ăn kơ kon pơlei dăh mă ăn kơ hŏk tro, hnam trưng hŏk yua kơ hơnih ‘noh đa đei ƀôh dôm tơdrong truh đei pơ̆k rơka”.

Lăm pơhrăm ưh khan lăp hơtŏk ‘lơ̆ng tơdrong hlôh vao, gơh hơmet blŭng a đĕch mă oei jing ‘măng vă kơ đe kang ƀô̆ jang pơgang tơroi băl tơdrong hlôh vao yan âu, pơma dơnuh găh dôm tơdrong đei ƀôh kăl mưh hơmet blŭng a, tơgop tơjră tơtom mưh đei ƀôh tơdrong truh lơ̆m tơpôl, dŏng hơrih hơkâu jăn păng hơtŏk tơdrong jăh klăih ăn bơngai jĭ, tang găn ƀiơ̆ kơsô̆ lôch, vei sơđơ̆ng jơhngơ̆m pran ăn tơpôl.

Đe ƀak si Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên pơtho hơmet blŭng a mưh đei glơ̆k kơ đak

Khei ‘năr âu ki, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên hơnơ̆ng iŏk hơmet ăn lơ bơngai pơ̆k rơka. Yoa ưh băt trong hơmet blŭng a kơna 1,2 ‘nu bơngai jing đei jĭ dêh, hơmet pơ ‘lơ̆ng tôch pơmat tat, ƀât lăp đei bơngai lôch răm hloi. Đơ̆ng rŏng âu, ƀak si CKII Nguyễn Doãn Sơn – Phŏ Kơdră Khoa kâp cư̆u, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên roi tơƀôh hơdăh ƀiơ̆ găh dôm tơdrong krê hơmơt păng trong tang găn pơ̆k rơka đei yoa ‘lơ̆ng.

-Ƀak si ăi, pơ̆k rơka tơdăh ưh đei dŏng hơmet tơtom, trŏ trong gô pơm tơlĕch tơdrong răm thoi yơ?

-Ƀak si CKII Nguyễn Doan Sơn: Hmă hmă bơngai jĭ đơ̆ng pơ̆k rơka đei chơ năm tơ̆ Khoa kâp kư̆u, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên đei 2 grŭp pha ra băl. Grŭp mă mônh, bơngai jĭ adrol kơ ‘nŏh đĭ chơ năm tơ̆ hnam pơgang, đei khăm hơmet blŭng a bơih, đang kơ ‘nŏh chơ năm tơ̆ hnam pơgang kơpal kơna jơhngâm sơđơ̆ng ‘lơ̆ng, chơ chuĕn bơngai jĭ kŭm huei krê ƀiơ̆. Grŭp mă 2, bơngai jĭ đei chơ hơyoh tơ̆ khoa kâp kư̆u hloi. Grŭp âu ưh tam đei khăm hơmet blŭng a yoa thoi krê ƀiơ̆. Pơtih gia đei bơngai jĭ tơgơ̆ blu, mưh kon pơlei ƀôh, ‘mĭn chơ bơngai jĭ hăm gre tắc xi dăh mă gre hon đa vă năm tơ̆ hnam pơgang, ưh đei hơmet hơdrol. Tơdrong ‘nâu tôch krê, tơdăh ưh pŭn bơngai jĭ, jĭ hloi tơ̆ kơting hơko mă ‘mĭn thoi âu tơdrong jĭ jing roi dêh dơ̆ng, ƀât lăp pơm ăn bơngai jĭ jing đei lơ tơdrong jĭ hơmet roi pơmat.  

- Lei, mưh đei tơdrong pơ̆k rơka, bơngai jĭ athei đei hơmet hloi thoi yơ hă ƀak si?

- Ƀak si CKII Nguyễn Doan Sơn: Hăm rim tơdrong pơ̆k rơka hơyơ athei băt hơdăh jĭ lơ liơ, hơlen năng ƀât anih đe pơ̆k, nhen lăng năng sư dui jơhngâm thoi yơ, hăm đei jĭ tơ̆ plei nuih, rơka tơ̆ hơkâu jăn ưh.

Pơtih gia nhen hăm bơngai glơ̆k: blŭng a athei lăng năng tơdrong dui jơhngâm đơ̆ng sư. Mưh dui jơhngâm ưh kơ gơ̆h ‘nŏh sư pơm ưh kơmăh oxi, mă loi ‘nŏh ưh măh oxi tơ̆ ‘ngok. Oei ‘ngok bơ̆n lăp kĕ chĭu lơ̆m dang 4 pơnĭt đĕch, vă akhan lơ̆m dang 4 pơnĭt ‘nŏh oei gơ̆h hơmet ăn ‘ngok, oei đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh hơmet ăn ‘ngok tôch mơmat păng pơm tơlĕch lơ tơdrong krê, ƀât lăp pơm ăn bơngai ‘nŏh jing bơngai arih ƀich kơtă 1 ƀôt, ƀât lăp jing bơngai sem brem, đa hơving. Tơdăh bơ̆n ƀôh hrôih, hơmet ‘lơ̆ng, pơih đei trong dui jơhngâm, ăn hơyuh kial mât lĕch lơ̆m hơkâu jăn, đei tôm oxi ăn bơngai jĭ vă chơ năm tơ̆ hnam pơgang kơpal; dăh mă bơngai răm pă đei tơteh plei nuih nuih bơih tơdăh bơ̆n hơmet tơtom ‘nŏh roi ‘lơ̆ng vă oxi gơ̆h tŏk tơ ‘ngok păng tế bào ‘ngok đei vei lăng ‘lơ̆ng.

Hăm tơdrong pơ̆k rơka yoa đơ̆ng pơtŏk tơ̆ hơkar. Hơkar ‘nŏh vă găn pơrang jĭ, găn dôm kơchơ̆t kơnê̆ mât lơ̆m pham. Păng mưh pơtŏk ‘nŏh sư ưh pă kĕ vei lăng bơih. Tơdăh hơmet ưh trŏ ‘nŏh kơ kơchơ̆t kơnê̆ mât lơ̆m huan pham, truh tơ̆ hơkâu jăn bơngai jĭ. Tơdăh hơmet kơdih pung hăm hla ‘long ‘nŏh roi ƀônh đei rơka đuh dơ̆ng, sư ưh đei pơm ăn rơka jĭ ƀônh klăih. Pung hăm đak ôp hơnĕnh sư lăp pơm tơjur tŏ hang đĕch, mă ưh đei yoa ăn tơdrong hơmet, ƀât lăp sư oei pơm ăn rơka jĭ dêh hlŏh dơ̆ng.

Hăm bơngai pơ̆k rơka đơ̆ng huŏng đơ̆ng kơpal jur, vă gơ̆h băt đei jĭ tơ̆ kơting hơko, kơting kơdŭ rŏng ưh, hăm bơngai jang pơgang đĭ mơmat bơih, pơma kiơ hăm kon pơlei. Vă huei pơm ăn jĭ roi dêh, tơdăh pơ̆k, huŏng đơ̆ng kơpal ‘nŏh bơ̆n athei tơchĕng truh tơdrong jĭ tơ̆ kơting hơko, kơting dŭ rŏng hai, athei lê̆ bơngai jĭ ƀĭch tơ ‘mlăng mă ‘lơ̆ng, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh iŏk tơ̆r, hơbang ‘mĭn ming bơngai jĭ mă ‘lơ̆ng vă chơ ba tơ̆ hnam pơgang jê̆ hlŏh. Tơdăh ‘mĭn, gơgŭ bơngai jĭ ‘nŏh sư pơm ăn jĭ kơting roi dêh hlŏh dơ̆ng, ƀât lăp bơngai jĭ, blŭng a ưh đei tơgơ̆ ră tơdăh ưh băt trong hơmet sư jing đei tơgơ̆, jing đei lơ tơdrong krê, hơmet tôch pơmat, răih hơmet kŭm kơ gơ̆h ‘năi. Tơdăh bơ̆n ming hơmet bơngai jĭ tơ ‘mlăng ‘lơ̆ng, chơ chuĕn bơngai jĭ sơđơ̆ng ‘lơ̆ng ‘nŏh tơdrong arih oei gơ̆h vei păng tơdrong răm đơ̆ng jĭ kŭm da ƀiơ̆ ƀiơ̆.

-Lei pơm thoi yơ vă găn ƀiơ̆ tơdrong răm kơnê̆ đơ̆ng pơ̆k rơka hă ƀak si?

- Ƀak si CKII Nguyễn Doãn Sơn: Đe krao tơdrong pơ̆k rơka kơlih yoa dôm tơdrong ‘nâu bơ̆n ưh gơ̆h băt hơdrol, sư đei ưh ê. Vă gơ̆h sơđơ̆ng ‘lơ̆ng, bơ̆n athei hlôh vao păng băt trong lăng dôm tơdrong krê đơ̆ng pơ̆k rơka vă đei trong hơmet. Kăl đei lơ tơdrong tơroi tơbăt, pơtho tơƀôh ăn kon pơlei trong hơmet blŭng a ăn dôm bơngai pơ̆k rơka jĭ dêh. Năng băt bơngai jĭ thoi yơ kăl chơ ba tơ̆ hnam pơgang jê̆ hlŏh, pơ̆k rơka lơ liơ athei gơ̆t bơngai jĭ ngôi 1 ƀôt gô lăng đe sư pơpơ̆ thoi yơ. Hăm dôm tơdrong jĭ rơka bơ̆n ưh gơ̆h hơmet ‘nŏh athei krao bơngai jang pơgang đơ̆ng hnam pơgang jê̆ hlŏh truh hơmet mă ưh ‘nŏh ăn bơngai jĭ pơma điên thoăi hăm bơngai jang pơgang vă đe sư pơtho tơƀôh ăn trong hơmet blŭng a, thoi noh vă gơ̆h sơđơ̆ng ‘lơ̆ng  ăn bơngai jĭ.

-Lai a, bơnê kơ ih ƀak si hlôi roi tơƀôh dôm tơdrong kăl hơ!