Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆ đơ̆ng Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn (CDC) dêh char Đắk Lắk, đơ̆ng blŭng sơnăm truh dang ei, lơ̆m dêh char đei hlŏh 600 ‘nu hơioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, tŏk 17,4% pơting hăm khei âu sơnăm 2024 (516 ‘nu bơngai jĭ). Hơioh jĭ akŏm lơ tơ̆ Buôn Ma Thuột păng 1,2 tơring jŭm dăr nhen Cư M’gar, Krông Pach, Krông Ana… Lơ̆m noh đei lơ hơiŏh athei chơ năm tơ̆ hnam pơgang yoa ƀôh đei jĭ ăl, hăm lơ tơdrong krê. Tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, dang ei 1 năr sơng iŏk đơ̆ng 3-5 ‘nu hơioh jĭ ăl. Đơ̆ng blŭng sơnăm  truh dang ei, Khoa hơmet tôm tơdrong jĭ ăn hơioh ioưk hơmet ăn hlŏh 400 ‘nu hơioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăl.

Mă hơdăh nhen thoi mon Cừ A Tuấn (2 sơnăm), tơ̆ xăh Ea Rốk, dêh char Đắk Lắk. ‘Nao mât tơ̆ hnam pơgang hơmet jĭ 1 năr mă lei mon đĭ lĕch hmrŏng hmrônh jơ̆p hơkâu, yuh tôch dêh, ưh kơ ‘mĕh sŏng xa, nhă đak. Kiơ̆ ‘nhŏng Cừ Chỉ Giỏi (ƀă mon jĭ), đunh kơ âu 3 năr, mon yuh tôch dêh. ‘Nhŏng năm răt pơgang kơdih, tơhuch ăn mon dôm năr mă ưh ưh đei da ƀiơ̆ kiơ. “Ƀât tơ̆ hnam mon yuh hơnơ̆ng. Gơmăng hei ƀôh hơkau mon lĕch hmrŏng hmrônh ‘nŏh tôch hli kơna mă đĭ 12 jơ kơmăng bơih ră, klo kăn măr nhi oei adrin hao gre hon đa kơdâu truh 2 jơ đơ̆ng hnam năm tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên vă khăm hơmet. Năng kon jĭ thoi nŏh inh kơbăt pơm kiơ, pôm gơnơm kơ đe y ƀak si adrin hơmet ăn đĕch vă mon jăh klăih jĭ, inh ƀôh jĭ ‘nâu hơmơt dêh”.

Nhen thoi noh mơ̆n, mon Phạm Xuân Kiên (16 khei, tơ̆ phường Thành Nhất, dêh char Đắk Lắk). Mon jĭ jơ̆ng tơ ƀơ̆r păng athei chơ hơmet tơ̆ khoa Hơmet tôm tơdrong jĭ ăn hơioh 5 năr ‘nâu bơih. Mŏ Nguyễn Thị Xuân Chi, mĕ mon oei tôch pơngơ̆t. Mă đơ̆ng đĭ kơtơ̆ng đe tơroi truh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r bơih ră, mă lei klĕp truh kon kơdih đei jĭ ‘nŏh mŏ gơ̆h băt jĭ ‘nâu tôch hơmơt: “Inh ƀôh jĭ ‘nâu hơmơt dêh. Mưh jĭ, mon yuh hơnơ̆ng, ưh lŭ sŏng xa, rơka ƀĕnh ƀơ̆r. Tơ̆ hnam mon yuh truh hlŏh 38 đô̆, inh ăn mon huch pơgang ră mă lei ưh đei da ƀiơ̆ kiơ. Truh tơ̆ măng, inh ƀôh hơkâu mon lĕch hmrŏng hmrônh, inh hăt hot chơ ba mon năm tơ̆ hnam pơgang. Tơ̆ Hnam pơgang, inh đei đe ƀak si pơtho tơƀôh trong vei lăng mon mă trŏ, nhen ăn mon xa tơmam đak, hĕch, nhă đak mă lơ vă tơgŭm ăn mon jăh pran dơ̆ng”.

Kiơ̆ dôm bơngai juăt jang pơgang, jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r yoa đơ̆ng vi rus mât kiơ̆ tơmam sŏng xa, đa đei hlŏh jĭ vi rus Enterovirus 71 (EV71). Jĭ tơpŏh tôch hrĕnh kiơ̆ đơ̆ng sŏng xa păng ngôi hơdai. Lơ̆m lơ kơsô̆ hơioh jĭ, đe mon gơh klăih jĭ đơ̆ng rŏng kơ 5–7 năr tơdăh vei lăng ‘lơ̆ng. Mă lei, dang 10–15% hơioh jĭ jing jĭ ăl, tôch hơmơt, mă loi hăm đe nge đe tơdrong jĭ nai lơ̆m hơkâu jăn dăh mă nge hơkĕ hơkong. Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ưh kơsĭ lai yơ kŭm krê hơmơt, mă lei tơdăh ưh kơchăng, lăng pơhơi, ‘nŏh tơdrong răm gô tôch dêh. Tơdrong băt trong vei lăng năng tông, hơlen năng rim tơdrong hlĭch đơ̆ng jĭ păng kơchăng chơ ba hơioh năm khăm hơmet ‘nŏh jĭ tơdrong tôch gĭt kăl vă vei lăng jơhngâm pran ăn hơioh.

Kăl kơbăt truh mưh vei lăng păng tang găn jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r

Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘noh 1 tơdrong jĭ tơpoh lanh tôch kơ hrĕnh, mă loi ‘noh  tơ̆ hơioh iĕ. Jĭ tơpoh găh lơ kiơ̆ trong klak păng ngôi tơ jê̆ kơtă. Mưh jĭ dêh, jĭ gô pơm ăn dôm tơdrong jĭ tôch kơ krê hơmơt nhen jĭ ‘ngok, jĭ plei nuih, ƀơ̆t lăp lôch... Jĭ tam mă đei pơgang hơmet klăih păng tam mă đei vắc xin tang găn jĭ, kơlih thoi noh, tơdrong vei lăng hơioh ƀlep trong mưh hơioh đei jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r păng tang găn jĭ tôch kơ gĭt kăl.

Vă tơgŭm mih ma duch nă hlôh hơdăh hloh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r tơ̆ hơioh, Tiến sĩ, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh – Kơdră khoa hơmet hơioh jĭ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên roi tơbăt hơdăh.

- Apĭnh ƀak si roi tơbăt yua đơ̆ng kiơ pơm ăn jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r tơ̆ hơioh ?

Ƀak si Minh: Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘noh tơdrong jĭ pơchŭng yua đơ̆ng yŏng jĭ Enterovirus 71 dăh mă dôm yŏng jĭ trong klak nai pơm ăn. Jĭ tơpoh kiơ̆ trong klak păng kiơ̆ dôm đak hmrŏng hmrônh mă hơioh đei jĭ tơpoh ăn hơ ioh ưh kơ đei jĭ. Jĭ đa tơƀơ̆p tơ̆ hơioh hơla kơ 5 sơnăm păng mơ̆ng kiơ̆ tơdrong jĭ dêh đơ̆ng jĭ mă hơioh đei ƀôh jĭ păng trong hơmet pha ra băl. Đĭ đăng đe hơioh đei jĭ đơ̆ng  độ 2A tơ̆ kơpal gô đei athei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang răp hơlen lăng hơmet tơ̆ Hnam pơgang.

- Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đei dôm kơsô̆ đô̆ krê hơmơt thoi yơ hă ƀak si ?

Ƀak si Minh: Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đei klăih song jing 4 đô̆ pha ra băl mơ̆ng kiơ̆ đô̆ dêh. Đô̆ 1 ‘noh hơioh tam mă athei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang, gơh răp hơlen lăng tơ̆ hnam, ‘noh jĭ dôm hơioh jĭ lăp leưch hmrŏng hmrônh tơ̆ lơ̆m tơpang ti, jơ̆ng, yuh păh lăp, tam mă đei ƀôh krê hơmơt. Đô̆ 2 ‘noh dôm hơioh jĭ đĭ đei hmrŏng hmrônh lơ hơnih lơ̆m hơkâu, đei hloi yuh dêh kŭm hăm đei ƀôh pha đei athei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang răp hơlen lăng. Đô̆ 2 gô klăih song jing đô̆ 2a păng đô̆ 2b. Đô̆ 2b gô klăih song jing 2b1 păng 2b2. ‘Noh jĭ dôm bơngai đei ƀôh ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ kơ̆l ‘ngok tơ̆ dôm kơsô̆ đô̆ pha ra băl. Đô̆ 3 ‘noh dôm hơioh đei ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ kơ̆l ‘ngok păng trong dui jơhngơ̆m. Đô̆ 4 ‘noh dôm hơioh jĭ tôch kơ dêh, ưh kơ ‘lơ̆ng pơđĭ trong dui jơhngơ̆m, kơ̆l ‘ngok.

- Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r gô pơm ăn dôm tơdrong đei jĭ krê hơmơt thoi yơ hă ƀak si ?

Ƀak si Minh : Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘noh tơdrong jĭ tơpoh kiơ̆ trong klak păng lĕch đak hmrŏng hmrônh ‘noh đei ƀôh kơnăl đơ̆ng jĭ. Mưh đei lĕch đak hmrŏng hmrônh mĕ ƀă gô hơvơ̆l hăm dôm tơdrong jĭ nai nhen jĭ pơchŭng, jĭ chŭ, lĕch tơƀroih tơ ƀrônh, rơka hơkar yua đơ̆ng jĭ hơkar, pơchŭng hơkar. Jĭ pơm ăn lơ kơsô̆ đô̆ ưh kơ ‘lơ̆ng pha ra băl nhen ưh kơ ‘lơ̆ng trong dui jơhngơ̆m, kơ̆l ‘ngok dăh mă lơ hơnih lơ̆m hơkâu, gô hơnhăk truh lôch răm. Đei dôm bơngai nhôn hlôi tơƀơ̆p lơ̆m dôm sơnăm hơdrol, đei dôm hơioh đei jĭ tôch kơ hrĕnh lăp lơ̆m dang 2,3 jơ păng lôch hloi đơ̆ng rŏng kơ ‘noh. Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r tơƀơ̆p tôch kơ lơ păng tơdrong đei ƀôh jĭ dêh kŭm lơ kơna mĕ ƀă kăl kơ lăng truh dôm tơdrong đei ƀôh jĭ roi tơbăt hơdrol vă ba hơioh ƀĭch tơ̆ hnam pơgang tơtom.

Mưh hơioh jĭ jơ̆ng tơ ƀơ̆r, mĕ ƀă kăl kơ răp hơlen mă dêh păng ba truh tơ̆ hnam pơgang jê̆ hloh tơdăh hơioh đei 1 lơ̆m dôm tơdrong đei ƀôh jĭ tơ̆ hơla âu: Mă mônh, hơioh yuh dêh hơnơ̆ng dăh mă yuh hloh 39 độ; Mă 2 ‘noh hơioh kơdrăt lơ, jơ̆ng tơ tơ̆ dăh mă năm ưh kơ jăng. Mă 3 ‘noh hơioh ưh kơ mŏm, kơ̆l ‘ngok đei ƀôh pha ‘noh athei ba hơioh năm tơ̆ hnam pơgang hrôih hloh vă đei hơlen lăng, hơmet tơtom.

- Athei tang găn jĭ jơ̆ng tiƀơ̆r thoi yơ hă ƀak si?

Ƀak si Minh : Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r dang ei tam mă đei pơgang ƀet bơ̆ng. Yua  thoi noh, bơ̆n lăp gơh tang găn ăn kơ hơioh hăm trong veh ver hơ nih đei jĭ, ‘nĕ kơ ngôi tơ jê̆ hăm hơioh đei jĭ dăh mă jâu đei jĭ. Ôp rơgoh ti ăn kơ hơioh păng bơngai vei lăng hơdrol păng đơ̆ng rŏng kơ vei lăng hơioh. Tơdăh hơioh ưh kơ pŭn đei jĭ dăh mă đei dôm tơdrong jĭ jâu ƀơm jĭ ‘noh athei ba hơioh năm tơ̆ hnam pơgang jê̆ hloh vă đei klăih song păng hơmet tơtom. Mưh đĭ đei jĭ đe y ƀak si pơtho trong vei lăng hơioh đei jĭ ‘noh mĕ ƀă kăl kơ pơm kiơ̆ pơtho đơ̆ng ƀak si vă hoei kơ đei ƀôh jĭ ăl ăn hơ ioh.

- Lei ah  bơnê kơ ƀak si hơ!