A Hngêi pơkeăng pơlât rơxok kong pơlê Dak Lak, bu tung khế 4/2025, Hngêi pơkeăng hiăng tơdah pơlât ăm lối 1.600 ngế tro rơxok, tung mê ai vâ chê 450 ngế tro rơxok khăng kơbrĕn râ athế koi pơlât tung hngêi pơkeăng. Tiô mâu ƀok thái pơkeăng a hngêi pơkeăng tối, mâu ngế ki tro rơxok kăng kơbrĕn vêh tro nếo dế rế hía rế hên, xiâm kối xua ôh vâ tơmâng tiô tơdroăng ƀok thái pơkeăng pơlât.

Ngế ki tro V.T.H.T (26 hơnăm, a tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak) cho môi tung mâu ngế tro môi tiah mê. Kơtăn kố 6 hơnăm, drêng dế sinh viên đăi học hriâm hơnăm má 2 dêi môi to hngêi trung luât, nâ H.T pơxiâm hlo mâu tơdroăng tâng, hlo tung tuăn mâu tơdroăng ki ôh ti ai khât pa gong (tâng idrâp tơviah chuât ki ôh ti ai khât). Kố cho môi túa ki ôh ti ai khât hmâ trâm a mâu ngế ki tro rơxok khăng kơbrĕn. Hlo tơná ai tơdroăng ki tơviah mê, nâ H.T bu to khéa ƀă krôu, ối xêh môi ngế. Hlo nâ ai mâu tơdroăng ki tơviah mê rơpŏng jâ troh a hngêi pơkeăng rơxok (Tâm thần) kong pơlê Dak Lak khăm. Akố, klêi khăm pơlât tơniăn, nâ châ thế vêh a hngêi pơlât ôh ti êa koi a hngêi pơkeăng la xua ôh ti pêi tiô rơkong pơchân dêi ƀok thái pơkeăng mê vêh tro nếo. Troh nôkố, nâ H.T hiăng mot pơlât a hngêi pơkeăng 3 xôh xua tơdroăng tro rơxok kố. Nâ V.T.H.T tối.

“Xua vêh a hngêi ôh tá vâ ôu pơkeăng mê nâ chiâng vêh mot a hngêi pơkeăng pơlât nếo. Kố cho rôh má 3, nôkố nâ hiăng chía tâ iâ. Ing mâu rôh mot pơlât tung hngêi pơkeăng mê, á ‘nâi tiah kố tâng ôh tá ôu pơkeăng mê gá kô vêh tro nếo mê athế mơ-eăm ôu pơkeăng, pêi cheăng hiâ, choâ ‘lâng xo. Klêi vêh a hngêi, á tơhrâ ƀă dêi tơná athế pêi tiô rơkong hnê pơchân dêi ƀok thái pơkeăng ôu pơkeăng rêm hâi, xah ối, pêi cheăng tro ivá ƀă rak vế châ chăn krúa lĕm”.

Môi tung mâu ê tro rơxok cho N.M.K (a Pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak). Tung pơla 2 hơnăm sap ing tro rơxok. Rêm rôh athế mot pơlât 6 xôh tung hngêi pơkeăng pơreăng vêh tro nếo. Rêm rôh pơlât, mâu tơdroăng ki mơhno lo gá râ tâ, ngế ki tro krôu, kơbông, thăm nếo tơmiât hlo mâu tơdroăng ôh ti ai khât. Klêi châ pơlât tơniăn, ngế ki tro mê hiăng chía tơleăng ƀă tối mâu tơdroăng ki tơná trâm:

“Rơpŏng drêng lâi xuân tơmiât á tro châi tamo, mê hmôu tối á tro rơxok, cho khât ôh ti xê tiah mê, bu xua ing tơdroăng ki hêng hôu tung rơpŏng hngêi xo. Rơhêng vâ rêm ngế hlê plĕng ăm. Rôh kố cho rôh má 4 á mot pơlât tung hngêi pơkeăng. Hmâ rêm rôh á lo ing hngêi pơkeăng cho xua rơpŏng pơklât, ai tơdroăng hôu ƀă dêi rơpó mê tơdroăng châi chiâng rế râ tâ, mê á rơhêng vâ drêng á lo ingêi pơkeăng vêh a hngêi mê rơpŏng, nhŏng o kô hlê ăm á hiăng prêi, athế ăm á rêh ối môi tiah hmâ pôi tá pro pá ăm á, pôi tá khĕn á tro rơxôk xếo, pôi tá ngăn á môi tiah ngế ki rơxôk xếo vâ á vêh tơrŭm tung rêh ối tiah hmâ”.

Tiô ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Bé, ngế pơkuâ kơbong Pơlât vâi Kơdrâi Hngêi pơkeăng rơxok kong pơlê Dak Lak, ăm ‘nâi ki mơhno dêi ‘na tamo a rêm ngế ki tro rơxok pro chiâng khăng kơbrĕn gá phá dêi rơpó ngăn tiô hâi khế tro rơxok mâu tơdroăng trâm ƀă ngế ki tro pơrá bô bối dêi rơpó, pơrá ai tơdjâk ó troh ivá. Tơdroăng rơxok mê hmâ tro a mâu sap ing 20-30 hơnăm ƀă ton troh hlâ, tro a rêm rơxông tung pơlê pơla. Vâ tơdroăng pơlât tro rơxok pro chiâng khăng kơbrĕn tơƀrê, kal ai tơdroăng ki tơmâng ngăn dêi rơpŏng hngêi, pêi pro kơtăng tơdroăng pơlât tiô ƀok thái pơkeăng thế. Laga, ki khât, hên ngế tro vâi tro rơpŏng hngêi ôh tá vâ tơmâng ngăn, tơmâng ngăn la ôh tá tro kơlo, ôu pơkeăng tro pơkâ mê tơdroăng mê gá kô tơ’lêi vêh tro nếo. Jâ Nguyễn Thị Bé - Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi:

“Tơdroăng ai hên ngế tro rơxok chiâng khăng kơbrĕn vêh tro nếo gá pro ăm ngế tro mê chiâng pôu prĭng, ôh tá vâ tơpui, ôh ti vâ ối ƀă kơbố, tơchĕng tơmiât hên, chiâng pro pá ăm pơlê pơla. Pakĭng mê, ngế ki tro mê ối trâm mâu tơdroăng ki hlo trâm tơdroăng ôh ti ai khât, mơni kô pro ‘mêi ăm ngế ki tro ƀă rơpŏng hngêi. Tơdroăng pơlât vêh ngi kố gá xuân pá, hâi khế pơlât ton, pro tâk kơxô̆ ôh tá kâi pơlât. Rêm rôh ngế ki tro rơxok vêh tro nếo mâu ƀok thái pơkeăng athế pơhlêh pơkeăng mê gá chiâng rế pá tâ”.

Tiô tơdroăng riân ngăn, nôkố a tơnêi têa pin ai dâng 1% pơ’leăng mâ mơngế tro rơxok ki chiâng pro kăng kơbrĕn, tơkéa vâ tối dâng 900.000 ngế. Tơdroăng rơxok kố gá hên kơxô̆ ngế vêh tro nếo gá hên, sap ing 50 troh lối 90%. Xua mê, ngế ki tro rơxok pro khăng kơbrĕn kal athế pêi pro tro tơdroăng pơlât vâ pôi tá trâm mâu tơdroăng ki vêh tro nếo. Nhŏng o rơpŏng hngêi ngế ki tro kal ‘nâi mâu tơdroăng mơhno ăm hlo vêh tro nếo vâ rĕng djâ ngế ki tro mê troh a tíu khăm pơlât chuyên khoa vâ teăm pơlât tơdrêng. Xua rĕng hlo ƀă rĕng pơlât kô pro pơxúa ăm ngế ki tro, gum tung pơla pơlât hâi iâ tâ, iâ rơ-iêo tâ há troh châ chăn. Tơrôu, mâu ngế ki ôh tá châ pơlât tơdrêng kô pro ăm tơdroăng mê rế ton tơdjâk troh ivá châ chăn ngế ki tro mê ối pro pá ăm rơpŏng hngêi ƀă pơlê pơla.

Rơxok ‘mêi tung ngôa pơtối vêh rơxok hên hdrôh ôh tá xê to tơdjâk ‘mêi troh ivá mơngế  ki tro  mê ối pro ‘mêi  hên tơdroăng tơdạ troh ăm rơpŏng hngêi ƀă kuăn pơlê. Xua ti mê, tơdroăng  rĕng ‘nâi mâu tơdroăng ki rơxok ‘mêi tuăn ngôa pơtối vêh rơxok nếo vâ teăm pơlât cho tơdroăng kal khât. Kơ’nâi kố cho tơdroăng tơpui tơno dêi Khu chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố ƀă ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Bé- Ngế pơkuâ khoa Pơlât vâi Kơdrâi, Hngêi pơkeăng pơlât Rơxok kong pơlê Dak Lak ‘na tơdroăng mê! Pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ kô tơmâng!

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi pĕ xiâm ki lâi chiâng pro rơxok ‘mêi tung ngôa ?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Bé: Ai mâu tơdroăng tối ‘na ki xiâm pro chiâng rơxok ‘mêi tung tuăn ngôa. Má môi, tối ‘na xiâm ki tâ tú ing mơheăm hdrông hdrê. Tiô tí tăng ‘nâi plĕng mâu ngế ki kot mâ tơpéa ngế ối tơdjuôm môi kơtâ tung pâu kuăn kô tro rơxok dâng 50%; mâu ngế ai pâ lơ nôu tro rơxok ‘mêi tung tuăn ngôa kơxô̆ ki mê ai tâng ai kuăn kô ai tơdroăng ‘mêi tung ngôa dâng 13%. Tơdroăng mê ăm hlo kơxô̆ mơngế tâtú hên. Vâ tối ki má 2 cho mâu trếo ki djâ prôk tiô troăng veăn ngôa mê cho Serotonin, Dopamine, GABA…. Vâ tối ki má 3 cho mâu tơdroăng ki phá tơ ê tung ngôa. Mơ’nui cho mâu tơdroăng ki pro ‘mêi troh tuăn tơchĕng tơmiât, mâu tơdroăng ki ôh tá lĕm tung tơdroăng rêh ối xuân môi tiah rơxok ‘mêi tung tuăn ngôa.

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi, ngế ki tro rơxok hmâ ăm pin ‘nâi vâi ti lâi?

 Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Bé: Rơxok ‘mêi tung tuăn ngôa xiâm ăm ‘nâi hên túa, hên tơdroăng. Tơdroăng ki mê gá pơ’lêh tiô kơ ngế ki tro rơxok, ngăn tiô kơ hâi khế ƀă hmâ hlo a 2 khu  ăm ‘nâi. Malối cho khu mâu tơdroăng ki tâ tú yương tĭnh, ngế ki mê hmếo tơchĕng hên, hmếo pơ xâu môi tiah hlo ai ki klâi, tơpui oh tá tro, ôh tá ‘nâi gá vâ pro ti lâi ƀă hên ki ê... Tung rơxok vâi tối mê cho tơdroăng ki ‘mêi tung ngôa. Khu má 2 cho khu ai mâu tơdroăng oh tá ăm ‘nâi  âm tĭnh cho ôh tá ‘nâi a ngâ. Ngăn ngế ki mê môi tiah ôh tá ai ivá, hía tơmeăm, bro dêi châ môi tiah ‘mêi tung ngôa tung châ, oh tá tơmiât ki klâi, ngăn tơná môi tiah ngế ki ê, ôh tá tơmiêt tơdroăng ki klâi, oh tá hêng ki klâi, kơdroh tơdroăng ki vâ mơjiâng  tơdroăng pơkâ, pơkuâ.

-Mâu tơdroăng tơ’lêi tro ing lâi pro rế tâk kơxô̆ mơngế tro rơxok ‘mêi tung ngôa vêh tro nếo, ô bok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Bé: 70-80%  ngế ki vêh tro rơxok ‘mêi tung tuăn ngôa cho xúa ing ngế rơxok lôi ôh tá vâ ôu pơkeăng. Pakĭng mê, xua ngế ki mê ôu mâu kế ai trếo ki pro ‘mêi tung ngôa, mê cho ôu drôu, biêr, ôu hât, ôu pâk trếo têi tiah ma tŭi, ôu mâu têa ai gas. Xiâm ki pơtối cho tơdroăng ki ngăn dêi rêm ngế ‘na mơngế rơxok, hmếo pơ tơmiât rơxok cho ‘mêi krâ, ‘nêk mơngế, kơdê mơngế, pâm ‘nhiê  tơmeăm... ai mâu ngế ki ‘nâ ối ôh tá tơmâng khât troh tơdroăng pơlât dêi mơngế ki rơxok. Xiâm ki mơ‘nui tơdroăng pơlê pơla ngăn mơngế ki rơxok mê tơ-ê tâ kơ mơngế ki ôh tá rơxok.

 -Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi mâu tơdroăng ki ăm ăm rĕng ‘nâi drêng ngế ki rơxok vêh rơxok nếo?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Bé: -Drêng tro rơxok, ngế ki mê kô pơ’lêh tơdroăng ki hmâ rêh ối, kâ ôu, koi pơtê. Má 2. ngế ki mê ai tơmiât phá tơ ê, tơchĕng tơmiât tơdroăng ki tơviah, tơmiêt xêh ôh tá ai klâi, ki tơviah, tối pin kô chiâng pêi mâu tơdroăng ki kân tâ mê cho pro ăm kong prâi, pro pơ’lêh hyôh kong prâi... Ngế ki rơxok mê hmếo ối rơlâi rơlo, ôh tá chiâng vâ mơngrúa tơná, hơngế ing mâu ki ê, ối to hmuâ, ối klâ hơngế  ing pú hên, ôh tá vâ ƀă ki klâi ƀă ton ing mê ôh tá chiâng tơleăng. Xua mê, klêi vêh pơlât tâng hlo ai mâu tơdroăng tối kơpêng mê mâu ngế tung rơpŏng hngêi kô djâ ngế ki mê lăm khăm vâ châ ƀok thái pơkeăng khăm ăm pơkeăng ôu pơlât teăm tơdrêng, tâng ngế ki mê râ ó kô pơlât koi a hngêi pơkeăng nếo vâ pơlât rĕng, ngế ki mê kô rĕng châ lo ing hngêi pơkeăng ƀă châ rêh ối tơdjuôm ƀă nhŏng o pơlê pơla.

- Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!